Улаан-Баатар хотодо үнгэргэгдэһэн Бүгэдэ буряадай “Алтаргана - 2010” фестиваль ялас гэмэ илалтануудай, оюун бэлигтэй шэнэ “ододой” нэрэнүүдэй, буряад арадай халуун нэгэдэлэй элшээр гэрэлтэн, түүхын хүүдаһанда үлэбэ. Манай Агын округой дуушад, хатаршад, тамиршад, модельернүүд фестивалиин 15 янзын мүрысөөнүүдэй 9 алтан медальнуудые шүүжэ ерээ. Хамтадаа агынхид 16 медаляар шагнагдаһан байна. Буряад республика – 22, Эрхүүгэй можо – 9, Монгол – 10, Шэнэхээнэй буряадууд – 4 медальнуудта хүртөө.
Угтамжын баяр
    “бүгэдэ буряадай олимпийскэ нааданууд” гэжэ нэрлэгдэһэн “Алтаргана - 2010” фестивалиин үедэ Улаан-Баатар хотодо хамтадаа 5000 айлшад буугаа гэжэ тэмдэглэгдэнэ. Монголой тала тусхай делегациин гэшүүдые үльгэр түүхэтэ Туула голой шадар “Чингич ханай хүшөө” гэһэн аяншалагшадай ехэ заншалаар хүндэлэн угтажа абаһан байна.
      Хүдэр мори унаһан Чингис хаанай һүр жабхаланта дүрсэ нюураараа зүүн зүг руу – Онон голой эрьеын нагасанарайнгаа нютаг руу – шэртээд зогсоно гэжэ хэлэгдэнэ.
    Делегациие хүтэлбэрилэгшэ Агын Буряадай округой Захиргаанай хүтэлбэрилэгшэ Сокто Мажиевай хэлэһээр, монголой тала Агын буряадууд тушаа: “Нагасанарнай ерээ!” – гэжэ нэгэтэ бэшэ тэмдэглэһэн байгаа.
    40 метр үндэртэй дүрсын доогуур Чингис хаанай удаа Монгол гүрэниие толгойлһон 36 хаануудай тоогоор баханатулганууд бодхоогдоһон.
    Комплекс дотор агууехэ хаанай эзэмдэһэн гүрэнүүдтэй атлас-картын хажууда хоер метр утатай алтан ташуур харагдана.
     1177 ондо 15 наһатай Тэмүүжэн хүбүүн Ван Торил хаанһаа туһаламжа гуйгаад, бусажа ябахадаа, энэ газарта ута ташуур олоһон намтартай. Тэрэнь ерээдүйн хаанай урдахи агууехэ илалтануудайнь һулдэ тэмдэг болоһон гэжэ тэмдэглэгдэнэ. Тиимэһээ Чингис хаанай мүнөөнэй дүрсын алтан ташуур бүхы Монгол арадта һалбаран хүгжэхэ талаар агууехэ илилта, туйлалтануудые асарха гэжэ монголнууд этигэн найдадаг юм.
     Иимэ түүхэтэ газарта монголой тала айлшадые хүхэ номин хадагуудаар хүндэлэн угтажа абаа.
Фестивалиин нээлгэ дээрэ
Улаан-Баатар хотын 10000 һуритай гол стадион дээрэ “Алтаргана - 2010” фестивалиин нээлгын баяр еһолол июлиин 21-дэ үнгэргэгдэһэн байна. Трибунанууд дээгүүр Монгол гурэнэй, Буряад Республикын, Забайкалиин хизаарай, Эрхүүгэй можын, Үбэр Монголой хүтэлбэрилэгшэд, хүндэтэ айлшад болон олон мянгад харагшад һуужа, фестивальда хабаадагшадай жагсаалта парад хараба.
     Жагсаалые Монгол ороной тугуудые бариһан Хэнтэйн аймагай түлөөлэгшэд түрүүлжэ, удаань Батшэрээт һомоной, Улаан-Баатар, Дархан хотонуудай, Булган, Хувсал, Сэлэнгэ, Төв, Орхон аймагуудай, Дархан хотын буряад үндэһэтэн өөр өөрын тугуудаараа даллан гараа.
   Саашадаа Баян-Дуун, Баян-Уула һомонуудай түлөөлэгшэд хориин 11 эсэгэнэрэй һүлдэ тэмдэгүүдые үргэн, жагсаалые үргэлжэлүүлһэн байна. Баян-уулынхид байгша ондо баяр тэмдэглэжэ байһанаа мэдүүлээд, тэдэнэй дунда һургуулиие 10 жэлэй саада дүүргэгшэд илгаран алхалалдаа. 
     Удаань Эрхүү можын, Забайкалиин хизаарай, Буряад Республикын, Шэнэхээнэй делегацинуудай алхалалгаар жагсаал түгэсэжэ, фестивалиин Гимнын хүгжэм доро “Алтаргана - 2010” нааданай Туг бодхоогдоо.
      Һайндэрэй үргэлжэлдэ гэр бүлөөрөө нүүжэ ябаһан буряадуудые харуулһан элдэб наһанай зон үхибүүдтэеэ хамта табан ходоог морин тэргээр стадионой талмайе тойрон ябаа. Тэдэнэй дунда Ага нютагһаа гарбалтай, Моногол ороной элитэ дуушан Жаргалсайхан уянгата дууга гүйсэдхэжэ, олоной сэдьхэл хүдэлгөө юм.
Удаань жагсаалда хабаадагшад стадионой дундахи ногоон талмай дээрэ дүхэриглэн һуужа, баяр еһолол үргэлжэлһэн байна. Моглолой, Забайкалиин хиизарай, Буряад Республикын, Шэнэхээнэй буряадуудай түлөөлэгшэд зүжэглэмэл наадануудые, хатар, дуунуудые гүйсэдхэжэ, “Алтарганын” нааданай нээлгые шэмэглээ.
Агымнай басаган эгээл сэбэр, эгээл бэлигтэй
Улаан-Баатар хотын соелой түб ордон соо июлиин 21-эй үдэр “Дангина” конкурс үнгэрэгдөө.
    Дангинын харалгада хамта юһэн басаган дүрбэн номинацида хабаадаба. Тэдэ хооронодоо оюун хурса ухаагаараа, сэбэр һайханаараа, талаан бэлигээрээ, арадайнгаа еһо заншал, түрэл хэлэеэ уг гарбалаа мэдэсээрээ мүрысэһэн байна.
    Эрхүүгэй областиин Анастасия Хангалаева, Екатерина Ильина, Буряад Республикын Арюна Бубеева, Сэлмэг Доржиева, Забайкалиин хизаарай Гыма Иванова, Дарима Дашидондокова, Монгол ороной Оюун Мүнгэн-Эрдэни, Сарангэрэл, Ганжирын Бутид  (Дотор Монгол) гэгшэд тус конкурсдо хабаадаа.
    Түрүүн Агадаа “Сагаан һарын дангина” конкурсдо илаһан, Ушарбай нютагай Гыма Иванова “Алтаргана - 2010” нааданай Дангинын үндэр нэрэ зэргэдэ хүртөө. Буряад ороноо түлөөлжэ ерэһэн дангина Арюна Бубеева 2-дохи һуури эзэлбэ. Хүндэтэй гурбадахи һуурида Дорнод аймагай  Сагаан Обогой Нарансэсэгэй Сарангэрэл гараа.
   Жюриин гэшүүн, олондо мэдээжэ болоһон Зоригто Тогочиевай хэлэһээр, дангиные шэлэхэдэ ехэ хүшэр байгаагүй. Агын болон Буряад ороной арюухан дангинанар Гыма Арюна хоерой хоорондо нэгэдэхи һуури эзэлхын түлөө тэмсээн болоо юм. Танай дангина басаган ирагуу гое хоолойгоор дуугаа татажа, хорин баллаар урдалhан байна. Дорнод аймагай Сарангэрэл дангина талаан бэлигтэй, абьяастай байжа, гурбадахи һуурида гараа.
    Тус фестивальда хабаадаһан бүхы басагад ехэ бэлэдхэлтэй байна гэжэ онсолон тэмдэглэхээр. Буряад хэлэеэ, арадай ба эстрадын дуунуудые, уг гарбалаа үе үеэрнь гүнзэгыгөөр мэдэнэ. Буряад арадай олон нютагай дангинанарай дунда Агын буряадай басаган эгээл сэсэн байһанаа гэршэлээ. Энэнь ехэ һайшалтай.
Хангинаса татаһан аялганууд
    Арадай дуунуудай конкурс Монголой филармониин байшан соо июлиин 21-22-ой үдэрнүүдтэ үнгэргэгдөө.
    “Алтаргана” нааданда дүн хамта 85 арадай дуу гүйсэдхэгшэд хабаадаа.
    Тэдэ наһа наһаараа хубааржа, дүрбэн бүлэг болоод, хоорондоо мүрысөө. Нэгэдэхи бүлэгтэ – 10-14 наһанай үхибүүд; хоердохи бүлэгтэ – 15-18-тай эдиршүүл; гурбадахи – 19-35 наһан хүрэтэр; дүрбэдэхи бүлэгтэнь – 36-һаа дээшэ.
    Тус конкурс хоер турһаа бүридөө. Түрүүшынхидэнь гүйсэдхэгшэ бүхэн арадай хоер дуу дуулаа. Энэ турта илажа гарагшадта хоердохео дуу гүйсэдхэхэ эрхэ үгтэбэ. Жюриин гэшүүд сэгнэхэдээ, хоолойн нугархайе, дуунай хоолойдонь тааралга, хубсаһа, шэмэг гоеолтынь хаража, сэгнэхэ байгаа юм.
     Агын арбан дуушадһаа найманиинь хоердохи турта гараа.
10-14 наһатай эдиршүүлэй дунда Дорнод аймагай Ган-хуяг түрүү һуури эзэлээ. Агын округой Арюна Ямпилова 2-дохо һуурида гараа, харин Эрхүүгэй областиин Вероника Питонова 3-дахи болоо.
     15-18 наһанай залуу дуушадай дунда Хэнтэйн аймагай О. Аюрзана 1-дэхи һуурида гараа, 2-дохи һуурида – Хэнтэйн аймагай О. Намжуулай, 3-дахида – Доронод аймагай Сэрэндулмын Долгор.
   Агын округой Рыгжидма Лудупова энэ бүлэгэй дипломант болоо.
   19-35 наһанай хабаадагшаадай хоорондо Шэнэхээнэй Дамбийням түрүүлээ. 2-дохи, 3-дахи һууринууд Шэнэхээнэй Буян-Дэлгэр, Буряад Республикын Марина Будаева гэгшэдтэ хүртөө.
     36 наһанһаа дээшэ дуушад соо Улаан-Баатарай Мүнх Болд илаа. 2-дохи һуури Улаан-Баатар хотын С.Егор, 3-дахи Эрхүүгэй областиин Ирина Степанова эзэлээ.
    Шэнэхээнһээ уг гарбалтайшье һаа, арбаад жэлэй туршада Агада ажаһуужа, элдин энэ дайдада нютагжаһан Шадабай Санжидма энэ конкурсын дипломант гэжэ соносхогдоо.
      Дуунуудые шагнаад байхадаа, гүйсэдхэгшэд булта бэлиг шадабаритай, бэлэдхэл һайтай гэжэ тэмдэглэхээр.
Жюрин ударидагша, мэдэжээ соелой хүдэлмэрилэгшэ Дашицыренгийн Сэндэрэй хэлэһээр: “Үнгэржэ байһан наадан һайн эмхидхэлтэй байба. Арадай дуу гүйсэдхэгшэд жэнгинэмэ арадайнгаа аялга дууе аятайханаар дуулана.
Буряад эстрадын дуун
    Мүнөө үеын буряад дуунуудай конкурс Улаан-Баатарай оперо болон баледэй академическэ театрай тайзан дээрэ үнгэргэгдөө.
    Эрхүү хотодо үнгэрэгшэ нааданда энэ конкурс “Эрхим дуун”, “Эрхим гүйсэдхэгшэ” гэһэн хоер номинацинуудаар хубаарһан байна. Харин мүнөө жэлэй нааданай дүримөөр жюриин гэшүүд гансал эрхим дуу шэлэхэ аргатай байгаа.
    Авторска дуунуудай харалгада олон мэдээжэшье, һаяшье эхилжэ байһан хүгжэм зохеогшод, поэдүүд хабаадаа. Тон һайн удхатай, таарама аялгатай дуунуудые шэлэхэнь жюриин гэшүүдтэ хүндэхэн байгаа еһотой.
     Мэдээжэ поэт Николай Шабаевай үгэнүүд дээрэ композитор Пурбо Дамирановай хүгжэм зохеоһон “Буряал орон” гэһэн дуун конкурсын дүнгүүдээр түрүүшын һуурида гараһан байна. Нютагаймнай Баир Балдандашиевай зохеоһон хүгжэмтэй Дугарма Батоболотовагай “Алтарганын наадан” гэжэ дуун 2-дохи һуури эзэлээ. Мүн тиихэдэ Дугарма Батоболотовагай шүлэгөөр зохеогдоһон ба Ринчин Балдандашиевай   “Шамхандаа” гэһэн дуун медальда хүртөө.
     Эдэ дуунуудые Буряад Республикын болон Ага нютагай эстрадын дуушад Чингис Раднаев, Доржи Болотов, Александр Бороев гэгшэд “Алтаргана” һайндэрэй сугларагшадта, жюридэ бэлэглээ.
      Конкурсын үедэ ирагуу гое хоолойтой Адиса Трофимоватай уулзахадамнай, иигэжэ хөөрөө:
- Би Агын округой Могойтын районой Урта нютагта түрэһэмби. Мүнөө Буряад Республикын Доодо-Ивалгын дунда һургуулида социальна багшаар амжалтатай хүдэлнэб. Балшар бага наһанһаа эжы абынгаа уярма һайхан дуунуудые шагнажа, аялга дуунда дуратай болоо бшууб. Тэдэнэйм талаан бэлиг минии хоолойгоор дамжуулагдан гарана гээ һаамни, тон зүб. Сүлөө сагта, миин ажалаашье хэжэ ябахадаа, сэдьхэлэйнгээ оеорһоо дууханаа дуулажа ябадагби. Доодо-Ивалга нютагай “Уянга” ансамблиин солисткаб.

Аман зохеолой һайндэр
       Хоер үдэрэй туршада Хүүхэлдэйн театрай ехэ заалаар дүүрэн сугларһан харагшад жэнхэни буряад хэлэнэй эди шэдииень сэгнээ еһотой, сэсэ буляалдалга, таабари таалга, арадай дуу шагнажа, еохор хатар хаража хужарлаа.
Эндэ аман зохеолой олон бүлгэмүүдэй мартагдажа байһан еһолол гурим һэргээжэ, бэдэрэлгын, шэнжэлэлгын ехэхэн хэмжээнэй ажал ябуулһаниинь элихэнээр харагдаа. Жэшээнь, Эрхүү хотын Буряадай үндэһэтэй соелой автономиин дэргэдэ байгуулагдаһан “Аянга” бүлгэмэйхин омоли загаһанда гарахын урда тээ Ойхон олтирогой буряадуудай Байгалай эрьедэ эмхидхэдэг байһан наада зураглаа. Харин Дорнод аймагай Баян Дун һомонойхин нэгэ үдэрэй туршада буряадта тохеолдодог үйлэнүүдые харуулхые оролдоо: нэгэн убһэ сабшана, зариман түрэ найр хэнэ... наада захадань хуурмаг ламын мэхэдэ ороһон Жалсанайхи гэжэ айлай байдал зураглагдаа. Еһо буруу ябадал гаргаһан “ламые”, тэрээндэ мэхэлэгдэһэн Жалсантаниие сэсэ мэргэн үгэнүүдтэй шүлэгүүдээр, дуунуудаар зон шүүмжэлнэ...
   Хэдэн гүрэнөөр, олон регионуудаар ажаһуужа байһан буряадуудай нютаг нютагай гурим өөрын шэнжэтэй, тиимэһээ сэнтэй байба. Дорнод аймагта ажаһуудаг Сэрэнэй Долгорма иимэ һанамжатаяа хубаалдаба: “Манайхин, агынхид болон шэнэхээнэйхин лэ сэбэр буряадаар дуугардаг зон байнабди. Аман зохеолой тэмсэл энээниие элеэр харуулна. Арадаа нэгэдүүлхын түлөө хэлэнэйнгээл талада анхарал табихаар гэжэ һананаб”.
Бүлгэм бүхэн нааданда тон һайнаар бэлэдхэо хээ, теэд найруулгаараа, уран наадалгаар агынхидые хүсэхэ бүлгэм байбагүй. Агын районой “этигэл” бүлгэм “Басага зайлгалга” гэһэн еһо харуулжа, Гран-придэ болон алтан медальда хүртөө. Басаган үриин хадамай газарта ошохын урда тээ талата һара соносхогдодог  байгаа. Талата һарын хугасаа соо басаган наһаяа үдэшэжэ, хадамда ошохоео байгша түрэл түтимөөрөө, нагаса хуряахайтанаараа айлшалдаг, һайхан үреэлнүүдыень абадаг һэн ха. Айл бүхэндэ бэлэг сэлэгээ барихадань, харюудань энжэ: хони хурьга, үхэр мал үгэхэ. Мүнөө энэ еһо Шэнэхээндэл сахигдадаг. Басага зайлгахадаа, үбгэн түрүүтэй моришон хүбүүн болон 4-5 нүхэд басагадынь ябалсана. Үбгэн түрүү бэшэнээ дахуулһан, “хайшаа ошохобибди, хаана хонохобибди” гэлсээд, айлда хоноходоо, залуушуулынь хотоной, нютагай залуушуултай сугларжа, наада эмхидхэдэг байгаа бшуу. Нэгэдэхи шатын диплом Могойтын районой Ушарбай нютагай “Ажалчин” бүлгэмэй артистнарта барюулагдаба. Хоердохи һуури Шэнэхээнэй болон Монголой бүлгэмүүдэй хоорондо хубаарилагдаа. Харин хүлэр медальда Дульдаргын районой “Тоонто” бүлгэм, Буряад ороной Захааминай аймагай болон Монголой аман зохеолой бүлгэм хүртөө.

   
  Монголой медаль – уран гартанда
    Гар урлалгын конкурс – выставкэ Искусствын галерей соо эмхидхэгдээ.
     Урда “Алтарганануудта” энэ конкурс хэдэн номинацяар үнгэргэгдэдэг байһан һаа, мүнөө бүтээлнүүд номинацинуудта хубаарилагдаагүй. Хэдэн зуугаад янза  бүриин буряад хубсаһан, зүүдхэл, шэмэглэл, зурагууд, модон, арһан, нооһон г.м. бүтээлнууд дэлгээгдээ. Агынхид 75 хүнэй ажал абаашажа, гурбан заал соо экспозици зохеогоо. Буряад ороной 100 гаран уран гартанай бүтэлнүүд табигдаа. Тиихэдэ олон мэргэжэлтэ уран гартанай ажалнууд дэлгээгдэһэн байна, энэ “Алтарганын” дүримүүдтэ тон тааруугүй ябадал болоно бшуу. Иимэ эрхэ нүхэсэлдэ жюриин гэшүүд нилээд тээлмэрдээ еһотой, тэдээндэ дүн гаргахань тон хүшэр байгаа гээд тэмдэглэлтэй.
    Хабаадагшадһаа гадна юрын зон ямараар ябажа, энэ выставкэ хараба гээшэб! Агынхидай заал соо тулуур тулаһан хоер хүгшэд: “Харал даа, энэ естой буряад дэгэл байна”, - гэжэ Цыденжаб Цыбиковагай оеһон дэгэлэй энгэр хаража байна һэн.
     Монгол ороной аймагуудһаа һайн дуранай уран гартанай бүтэлнүүд мүн дэлгээгдээ. Зүгөөр агынхид, усть-ордынхид болон Буряад ороной түлөөлэгшэд һүртэй, али алинииншье баян үзэсхэлэн дэлгээжэ, эдэл делегацинуудай уран гартанай бүтээлнүүдэй шанга тэмсэл болоһон байна. Тиин Могойтын уран зураашан Намжилма Эрдынеевагай “Хоридой” гэһэн ниитэ гаршаг доро зурагдаһан удха түгэлдэр зургаан зураг алтан медальда хүртэбэ. Эрхүү можын түүлөөлэгшэ Ефим Осиповай адуунай һүүлээр хэһэн томо гобелен олондо һайшаагдажа, мүнгэн медаляар  урмашуулагдаа. Гурбадахи һуурида Улаан-Удэ хотын ажаһуугша Юрий Эрдынеевай “Тотемы бурят” гэһэн гурбан хүлэр скульптура гараа. Тэрэнэй “Буха ноен” скульптура “Алтаргана – 2008” нааданда дэлгээгдээ бэлэй, энэ удаа жюриин гэшууд нарин нягта бүтээлыень – “Хун шубуун” скульптурыень онсо тэмдэглэбэ.
    Жюриин гэшүүн Марина Будажаповагай мэдүүлһээр, Агын делегациин 5 уран гартан Хубилай хаанай дүрэтэй Эзэн Чингисэй “Тэнгэрийн хишиг” гэһэн Монголой Правительствые соелой һалбариин медаляар шагнагдаһан байна. Өөһэдынь фотозурагтай үнэмшэлгэтэй иимэ медаляар уран зураашаад Цыбикжаб Цыдыпов, Намжилма Эрдынеева, Саяна Шухэртуева, модельер Цыденжаб Цыбикова, модошо дархан Александр Айдаев шагнагдаа.
Халуун эдеэ, сайгаар угтаа
     Агаһаа Улаан-Баатар хүрэтэр нилээд ута зам гэжэ бүгэдэндэ мэдээжэ. Ааяма халуун соогуур, гандаһан талын тооһотой  харгыгаар мянгаад модо газар автобусоор гаталха гээшэ хүнгэн бэшэ даа. Тиигэжэ нилээд эсэһэн, гэдэһээ үлдэһэн, ангаһан Агын делегациин гэшүүдэй Хэнтэйн Норволин һуурин хүрэжэ ерэхэдэ, тэдэнэрые амтатай, элбэг эдеэтэй, халуун сайтай шэрээ хүлеэжэ байгаад, зон яажа баярлааб! Ута замайнгаа тэгэн дунда шадал тэнхээ орожо, сэдьхэлээрээшье һэргэһэн зон урматайгаар саашанхи харгыгаа үргэлжэлүүлдэг байгаа.
    Энэ шухала хэрэг Могойтын районой захиргаанай толгойлогшын орлогшо Дамдинжаб Чимитович Мункуев хүтэлбэрилһэн байна. Тус ажахын бүлэгтэ Могойтын олзын хэрэг эрхилэгшэ Бабудоржи ба Виктория Жамбаловтанай бүлэ, милициин ветеран Сергей Дашицыренов, агроколледжын директор Баирма Мункуева, “Хила” ажахын хоол барилгын газарые даагша Зоя Жигжитова, тогоошон Дулма Мункуева ба Агын округой Захиргаанай  мэргэжэлтэн Эрдэма Амуголонова гэгшэд оролсоһон байна.
Зунай ааяма халуун соо түргэн сагай туршада 300-гаад зоной эдеэ хоол бэлдэхэ, амһарта тогоогоо угааха, сэбэрлэхэ гээшэ хүнгэн бэшэ хэрэг бшуу.  Тиихэдээ тэдэнэр Норволин һууринай һургуулиин  үхибүүдэй хамтын байра соо зониие хооллуулһан байна. Бишыхан модон гэрхэн хэдэн зуугад зоной эдеэ хоол бэлдэхэр хараалагдаагүй һэн тула, бэрхэшээлнүүд ушараа. Тиибэшье ажахын бүлэгэйхид оролдосотойгоор хүдэлжэ, урагшатайгаар үүргэеэ дүүргэжэ, нютагаархинаа баярлуулан дүнгөө.
Дарима Базарова, Баярма Баторова, Надежда Бибмабева, Жалсан Лубсандашиев энэ нюурнуудые бэлдэбэ.
Толон № 32 (1019) 2010 оной августын 6
8-9 стр.