Доктор исторических наук Монголии.
Үргэн Сибирь, Байгал далайн орноор нютагжаhан буряад арад зон анханhаа хойшо байгаалиин саг агаар, ажахын байдалда тааруулhан үбэрмэсэ түхэлтэй хубсаhые хэжэ, хэрэгсээжэ ерэhэнhаа, мүнөө сагта баруун, зүүн буряадуудай гэhэн хоёр можодо хубаарлин хаража болохоор хубсаhанай түхэлүүд хараалагдана. Мүн оршон сагай байдалда тохируулан хэhэн хубсаhанай түхэлүүдыешье хараха баатай болоно.
Буряад арад зон өөрэйн байдалдаа зохисуулан эрэ эмэ хүнэй, hамган хүнэй, хүбүүд басагадай гэhэн түхэл бүринь ондо ондоогоор илгаруулан хэhэн хубсаhа үмэдхэлые эжынэдэймнэй ура ухаагаар удхалан хэгдэhэн бэлэй. Энэ ехэ тумаа гаргажа хэhэн  хубсаhаараа дэлхэйн бүмбэрсэг дээрэ гоёhоор ло ябана бди. Тиимэhээ алтан дэлхэйн зоноhоо онсо илгармал хубсаhаа харуулhаар байдаг бди.
Загбари зохёон бүтээхэдэ мүнөө сагта заатагүй эмэ хүн бэшэ, эрэшье хүнэй тумаа ехэ оронхой байдаг болоо. Тэдээндэ хараха, ойлгомторохо, нарин шэнжэлгэ юхөө хэхэ гэhэн олон зүйлүүд бии.
Буряад арадайнгаа үб соёлые олон талаар харуулажа ерэhэн “Алтаргана” наадан бол 1994 оноhоо эхи табин хүгжэhөөр энэ мүнөө XIII дахи удаагаа буюу түхреэн 26 жэлэй турашада зохёон байгуулагдаhаар ерэбэ. Эгээл энэ Алтаргана наадамнай үргэн дэлистэйгээр ябагдажа, тэрээн соохи мүрысөөнэй нэгэ тоодо заатагүй “Буряад үндэhэнэй заншалта хубсаhан ба оршон сагай хубсаhан” харуулагдадагhаа 2014 оной Хэнтэйн аймагай Дадал hомондо эмхитгэhэн “Алтаргана-2014” наадмаар тус мүрысөөниие “авангард” загбари, мүн загвар харуулагшадай урилдаанаар нэмэжэ бии болгон шан барюулагдаhанаар үшөөшье арбин ехэ түрэл зүйлэй дэлистэй болгоо hэмди. Энэ hанаае юрэнхы шүүгшээр ажаллаhан минии бэе оруулаа бэлэйб.
Иимэ олон зүйлые харуулахань буряад арадайнгаа бэетэ бус үб соёлой хадгалалта, хамгаалалтые hайжаруулаха, хэды шэнээн олон түхэл хубсаhан байгаае оложо мэдэхэhээ гадна дэлхэйн жэшэгтэ тааруулан буряад арадай заншалта хубсаhан хирэ зэргэдэ, хайшан гэжэ хубилажа болохые хаража үзэхэ хэрэгтэйн тула иимэ номинаци бии болгоhон хүмби. Дэлхэйн загбари зохёон бүтээгшэдтэй эн зэргэсэн туйладаг буряадай нэрэтэ модельерууд байдаг гээшэ аабдаа. Тэдэ зоной нюдээр, бидэ зон баhа хараха аргатай бди. Тиимэhээ иимэ түрэл наадаан бии болгообди.
Алтаргана наадам эмхитхэгдээ үды байха он жэлүүдтэ гурван гүрэндэ ажа hуугша буряадууднай тиимэшье үргэн дэлистэйгээр дэгэл хубсаhаа үмдэжэ ерэhэн гээhаа алдуу болохо аабза. Хари “Алтаргана” наадан бии боложо хүгжэхэдэ хамагай урид, нюдэндэ харагдажа хужар болохо зүйлэнь hаа мэдээжэ, хубсаhан. Хэлэ хүүрээр хөөрэдэхэшье үгыhаа миин лэ хубсаhаарань хараад “буряад” гэжэ тон hайса ойлгодог бэлэй. Тэрээхэн хубсаhа хунарые миин гудмада бэшэ, наада зохёон байгуулагшадай зүгhээ найралдуулан эмхилжэ, олоной нюдэндэ харуулажа hайхашаалгаха дуратай байдаг бди гэлтэй.
Тиимэhээ, шүүгшэд эхин үедээ “Буряад үндэhэнэй заншалта хубсаhан, оршон сагай буряад хубсаhан” гэhэн байдлаар мүрысөөндэ хабаадуулжа үбэл зунай, хабар намарай, эрэ, эмэ хүнэй гэхэ мэтээр илгаруулан хаража шүүдэг байгаа бди. Шүүгшэд, номинациин зүйлиие олшорулаха бэшэ, сохом хубсаhамнай ямар олон хубилбарта хубилажа болохо, эгээ изагуур байдалань алин болохые нэхэжэ харахые зоридог бэлэй.
2019 оной 6 hарада Агада болоhон орг.комитетын хурлаар “Хүүгэдэй хубсаhан”-ай урилдаан харуулдаг болоё гэhэн hанал оруулааhэмби. Үхибүүдэй хубсаhан гэжэ сохом ондо ондоохон дүри түхэлтэй, олон удха бэлигтэй хубсаhые үмдэдэг бэлэй. Тэрэ болгониие hайнаар хаража, тодруулаха аргагүй үлэшдэг гэмтэй. Тиимэhээ лэ тэрээни хараха, харуулаха, тэрээниие үмэдхүүлжэ hургаха зэрэгтэ хэрэгтэй байдаг.
Алишье гүрэндэ ажа hуугааша буряадууднай үндэhэнэйнгээ хубсаhаяа тэрэ бүри үмдэдэггүй байhан байха гэжэ hанахаар. Ород гүрэндэ амидарагша буряадууд хубсаhаа ниитэлиг байдалаар тиимэ hайнаар үмдээгүй гээhаа алдуу болохогүй бол тэдээн сооhоо Үбэрбайгалай хизаарай буряад зон баhашье үмдэhэн гэжэ тооложо болохоор. Хари том хотуудаар, түбэ газарай зонууд үмдээгүй байха гэжэ hанагдана. Монгол уласай буряад зонhоо, Хэнтэйн болон Дорнод аймагаар ажаhууhан буряадууд хубсаhаа нэгэ хэhэгтээ орхиhон. Социалист ниихэмэй үедэ түб газарай зонууд бараг ла үмдэхээ болиhонhаа, хүдөө нютагайхид бага сага үмдэдэг байгаа. БНХАУ-ай дотор харьяалан hууха Хөлөнбуйр аймагай Шэнэхээн хушуунай буряад зон баhашье хубсаhаяа үмдэдэг байhан харагдадаг. Иигэжэ ниихэмэй хүгжэлэй нэгэн үе саг доро буряад хубсаhан хойшо гаран алдажа байhан бол хари мүнөө Алтаргана наадан зохёон байгуулагдадаг болоhоноор эдэ үлгын соёл-хубсаhа хунараа үргэн дэлистэйгээр элдэб наадан, түрэ найра, ойр зуурташье hаа үмдэдэг болоо бди гэжэ ойлгохоор. Хүүгэдүүдшье hайхашаан үмдэжэ гоёдог болоhониинь энэ нааданай үмнээ табиhан ехэ зорилго бэелэгдэжэ байна гэжэ болоно.   
Энэ олон удаагай Алтаргана наадмай буряад хубсаhанай шүүгшээр ажаллаха хампада хубсаhанай урилдаанай шанар шансаа наадам болгондо hайжарhаар ерэhыень тэмдэглэн хэлүүштэй. Урилдаандаа хабаадалсагшадшье урма зоригтойгоор хубсаhаяа харуулахаар зэхэдэг.
Баруун буряадаймнай эхирэд, булгад, хонгоодор буряадhаа гадна алайр, боохоной буряадууднай онсо илгармал хубсаhа, гоёл шэмэгээрээ гайхагддаг. Мүн Сэлэнгын районой буряадууд алта мүнгэн гоёл, шэмэг зүүдхэлээрээ илгардаг. Ага, Шэнэхээн, Монголой буряадууд арhан малгай, дэгэл хубсаhан, гуталнууд болоод торгоной hайханиие харуулдаг гэжэ болоно. Эдээн сооhоо тэрэнь дээдэ шанда тоосогдохо хубсаhан байна гэжэ хэлэхэ аргагүйл даа, бүгдэ буряадуудаймнай хубсаhан гайхалтай гоёор харуулагддаг, гайхалтай ехэ түүхэтэйшье юумэ. 
Тиимэhээ буряад арадай хубсаhа шүүжэ байха зууртаа шудалгаанай олон зүйлые оложо хараха арган олдодогонь ганса намда бэшэ, hонирхон шудлаха дуратай хэндэшье хэрэгтэй бол гүрэн гүрэнэй аялагшадташье тон хэрэг болдогоороо тус наадмай зорилго оршодог бэлэй. Тус наадам зохёон байгуулагдаhаар түхреэн 26 жэлэдэ 13 дахи наадаанаа хэжэ байхадаа буряад арад зоной уламжалалта соёлнай дэбжэн дэлгэрhэн наадан болон үргэжэжэ түби дэлхэйгээр таран дэлхэйн арад зоншье буряад соёлой hайханиие шагшан магтаhаар ла. Тиимэ дээрэhээ тэнгис далай гэтэлэн ерэжэ hонирхохо жуулшад, аяншалагшадай тоо улам олшороhоор байна. Илангаяа буряад соёлые hонирхон хараашад олошорhон байгаае харахад нэн таатай байдаг.
Монгол орондомнай “Бага Алтаргана” нэрэтэй Ехэ Алтарганатай зүрюулжэ хэдэг наадан эмхидхэгдэдэг болоhоор 2 дахи удаагааа хэгдэбэ. Юундэб гэхэдэ, Ехэ Алтаргана нааданнай Орос гүрэн гараhаар 6 жэлэ болобо (2014, 2016, 2018 онуудта) гэжэ. 6 жэлэ болон гэхэдэнь үб соёлоо харуулаха нааданнай холдошоно гэлсээд Хөвсгөл аймагай Цагаан-Үүр hомын харьяат, хонгоодор буряад Л.Гэндэндармаа гэгшэ Хөвсгөл нуурай эрьедэ оршохо Хатхал тосхондо “Бага Алтаргана-Хөвсгөл 2017” нааданые ехэ Алтарганатай hэлгүүлэн анха hанаа hэдэн хэhэн бэлэй.
Тэндэhээ шэлжэн ябаха цомые дараань хэхэ Булган аймагай Тэшэг hомынхид хүлеэн абажа “Бага Алтаргана-Тэшиг 2019” наадаанаа энэ зун хэжэ үнгэргээ. Наадан болгонууд тушаа бүреэ үндэр хэмжээндэ зохёон байгуулагдахдаа ехэ Алтаргана нааданай мүрысөөнүүдтэл адли, зариманиинь өөhэдэйн байдалда тааруулан 10-аад түрэлэй наадааниие харуулна. Жэшээнь: Соёл урлигhаа: арадай болон зохёолой дуун, дангина, буряадаар хөөрэлдэе (аман зохёол), үндэhэнэй хубсаhан, спортын түрэлhээ-мори урилдаан, бүхэ барилдаан, hура харбаан, hээрэ шаалган зэрэгhээ гадна эрдэм шэнжэлгын бага хурал ябуулагдана. 
Хөвсгөл, Булган аймгууд бол Монгол Уласай баруун хойто хизаар нютаг болохо ба тэндэ hуугшад эхирэд, булгад, хонгоодор буряадуудай таhархай зонууд бэлэй. Тэдэ буряад зонууд өөрэйн гэhэн үбэрмэсэ соёлые баhа харуулдагаараа онсолиг гэжэ болоно.
Мүнөө зун “Ёохор хатар-2019” хатарай наадан Хэнтэйн аймагай Батширээт hомондо зохёон байгуулагдаба. Наадан мүн лэ 10-аад түрэлээр зохёон байгуулагдахдаа эрдэм шэнжэлгын хурал нэмэгдээ. Хуралда табиhан элитхэлүүдээр хуралай эмхитгэл гаргагдаа. Наадангууд шэг шэгтээ хүтэлбэри ёhоор hайн үнгэрэгдэнэ. Зонуудшье ехэ хабаадалсана, наадамшадшье үргэнээр оролсоно. Энэ нааданда мүн хубсаhа харуулагдаа. Бусад угсагаатан зон ехээр хабаадалсахадаа хубсаhаа мэдэхээ болишдог тал бии. Тиимэhээ, буряад хубсаhан ямар түхэлтэй, хэды янзын хубсаhан байдаг, бэлгэдэлзүйн үргэн ямар удха удхалдаг, хэн хэнүүдэнь ямар хубсаhынь түхэл хэбэреэрэнь үмдэдэг болохые нааданай зүгhээ шэг үгэшэ шүүгээбди. Энэньшье зүй тогтолоороо үндэр харюусалга шаардадаг юм.
Хоёр жэлдэ нэгэ удаа болодог Алтаргана нааданнай анха эхилhээр hомон hомон дамнажа hомо хоорондын хэмжээндэ ябуулагдажа ерэhэнhаа, хожомоо угаа үргэжэн тэлэhээр Монгол, Ород гүрэн түрын хэмжээндэ үргэн дэлистэйгээр, гүрэнэй бодлогын хүреэндэ үндэр хэмжээндэ ябуулагдадаг болоhоноороо монгол угсаата зоной нэгэн бүлэ буряад арад зоной соёл хэды шэнээн арбин ехэ, туулажа барашагүй далай мэтэнь ходо харагдадаг томо наадан болон үргэжэhэндэнь буряадhаа ондоо монгол угсагаатан зоншье бахдан хөөрэлдэhээр...
Мүрысөөндэ хабаадагшад энэ ехэ баялиг үб соёлоо харуулахын тулда уран гарай hабагша удхалан захалаа гэлтэй. Тэдээнэйнгээ ажал ябуулгые харахада нюдэн hэргэжэ, угаа удхалhанииень харахада гоёхон байдаг бэлэй. Олон жэлэй туршада буряад арадайнгаа заншалта хубсаhанай мүрысөөниие нүхэд шүүгшэдтэеэ хамта нэгэн шүүжэ ерэhэндээ баhа баяртай байдагби. Танадтаяа уулзаха тобто үдэрээ баярай миhэрээтэй хүлеэжэ байнам.   
2020 гэhэн аргагүй тэгшэ тоотой энэ жэлдэ Агынхиднай амаргүй hайн хүдэлжэ маандаа, ажалай ехэ амжалтаар угтахаяа мэдээжэ, зэхэнги байгаадань баяртай байнабди.

Буряад арадаймнай үб соёл, заншалта хубсаhамнай угаа дэлгэрhээр...
                                             Оюунсэсэг Лубсанай-
Түүхын ухаанай доктор (Ph.D),
Буряад гүрэнэй Соёлой габьяата ажаалтан,
Алтаргана наадмай хубсаhанай шүүгшэ