АЛТАРГАНА НААДАМДА ХУБИТАА ОРУУЛҺАН ХҮНҮҮД:

БААТАР ЗОРИГТОЙ ХҮН ЯБААЛ ДАА…
Хоридохи зуун жэлэй наяад онууд.  Арад зон, түмэн улад нойрhоо гэнтэ hэришэhэн мэтэ, шэнэлэн hэльбэлгын hэбшээндэ сэдьхэлээ сэлин, ажал хэрэгээ, ажабайдалаа ондоогоор байгуулха, үндэhэ яhатанай хараа бодол шүүжэ үзэхэ, буряад-монгол нэрэеэ бусааха гэхэ мэтэ тэрэ үедэ агаар мэтэ амин шухала асуудалнуудаар хөөрэлдөөнүүд, зүбшэн хэлсэлгэнүүд, суглаанууд Yндэhэтэнэй номой сан соо долоон хоног бүхэндэ болодог байгаа. Тэндэ заалаар дүүрэн зон суглардаг hэн. КПСС-эй обкомой идхалгын таhагай дарга дарагар томо хүн шэрээгэй саана hууха.
Тэрэл сагта хэд хэн гээшэб гэжэ элеэр илгаран  харагдадаг hэн. Заримашуулай тэрэ даргын нюур руу дороhоо өөдэнь шарайшалан харахадань, нюурыень хараад юу хэлэхэеэ зүбшөөл хүлеэhэн мэтэ байхадань  hанаа зоборитой байдаг hэн. Харин зарим олонхинь сэдьхэжэ ябаhан бодолоо сэхэ руунь табидаг, өөрынгөө үзэл бодолой түлөө тэмсээшье hаа тэмсэхэ  нугаршагyй зоригтой хүнyүүд байдаг hэн.  Буряад арадай урдаа хараха нэрэтэй түрэтэй, алдар солотой, сэсэн ухаатай хүнүүдэй элидхэл хэхыень, арсалдаата асуудалнуудые бэе бэедээ табихыень, түүхын мэдэгдээгүй  hонин-hонин хуудаhануудые hэхэн хөөрэхыень соносохо талаантай байгааб.
Тэдэнэй дунда Бүгэдэ буряадай үндэhэн соелой эблэлэй президент Бата Дугаржапович Баяртуев болоно. Эхэ буряад хэлээрээ, торьдиhогүй тодоор, хүнэй ойлгожо ядахаар бэшээр иигэжэ нэгэтэ сугларагшадта «Европын эрдэм шудалhан, хэдэн хари хэлэ мэдэхэ, дэлхэйн элитэ эрдэмтэдтэ хүндэтэй Базар Барадин, Цыбен Жамцарано, Гомбожаб Цыбиков - гурбан профессортэй  буряад арад гээшэбди» гэжэ хэлэхэдэнь, сугларагшадай олонхинь энээн тухай юушье дуулаагүй  байгаа бэлэй.  Cээжэ сэдьхэлэйнгээ оёорто гал дүлэн мэтэ соробхилжо байhан хүсэл зоригоо, hанал бодолоо, найдал тэмүүлэлээ, зүрхэнэйнгөө ульhа түрэл арадтаа сүм зорюулhан Бата Баяртуев багша мүн!
1989 ондо алдарта уранзохёолшо Хоца Намсараевай түрэhөөр 100 жэлэй ойдо Уранзохёолой музей нээгдэхэ болоходонь, Бата Баяртуевтай суг хамта музейн ажалшад, эрдэмтэд, дархашуул болон олон хүн зон  музейн үзэмжэнүүдые бүтээлгэ дээрэ ажал хэhэн байнабди. Yдэр hүнигүй гэхээр хүдэлжэ, баярай оршондо музей болзортоо нээгдээ бэлэй. Музейн экспонадуудай  тайлбаринуудые  ородhоо буряадта оршуулга, тусхай машинка дээрэ этикеткэ гоёор бэшэлгэ – минии ажал байгаа hэн. Бата Дугаржаповичай харгалзалга доро оршуулга хэhэн байнаб. Хэhэн ажалыемни шалгахадаа, шажан, түүхэ, уран урлаг, уран зохёол, арадай дуун тухай ойлгуулан хөөрэдэг hэн.
Бүгэдэ буряадуудай үндэhэн соёлой эблэл байгуулгада, энэ эблэлые хүтэлжэ байхадаа, сэгнэшэгүй ехэ ажал хэhэн юм. “Торгон зам», «Дүрбэн бэрхэ» гээд олон түлэбүүдые нэрлэмээр. Бүхы дэлхэйн буряадуудые «Алтаргана» наадандаа нэгэдүүлхэ, угсаата арадайнгаа үндэhэн мэдэрэл үргэхэ, залуушуулаа гэгээрүүлхэ, ойлгуулха гэһэн ажал хэhэн. Монголой Чойбалсан хотодо 2004 ондо Бүгэдэ буряадуудай уласхоорондын «Алтаргана” нааданай туг тодожо абаад, Улаан-Yдэдэ болохо «Алтарганада» бултанай уяршатар эхэ буряад хэлээрээ угсаатанаа уряа бэлэй. 
«Байгал шадарай юртэмсэ» гэжэ Бата Баяртуевай 2004 ондо зохёон бэлдэhэн түлэб мүнөө анхаралтай уншахада, буряад арадтаа захяа захиhан мэтээр мүнөөдэрэй байдалаар харагдана. Арбаад жэл үнгэрбэшье энэ түлэб шухала удха шанараа алдаагүй байhаар. Мүнөө шэнэ залуу үе дороhоо бодоод, буряад арадтаа туhатай ямар ажал хэхэмнэйб гэжэ Интернет дүүрэн асуудал табижа байхадань,  энэ түлэб тэдээндэ хэрэгтэй  байха гэжэ hананаб.
Бата Баяртуев бүхы hалбаряар: ургамал, шумуулhаа эхилээд, хубсаhа хунар, эдеэ хоол, байра байдал хүрэтэр, шажан мүргэл, ёhо заншал, уг изагуур, буряад хүнэй hyр hүлдэ, эхэ байгаалияа гамнаха, шэнжэлхэ  тухай ажалай  дэлгэрэнгы хараа шэглэл табяад, ажаллажа байтараа, наhанhаа нүгшөө hэн. Намилзуулжа баряад ябаhан тугыень хэн  тодожо абааб, хэжэ байhан ажалыень хэн үргэлжэлүүлнэб, угсаата арадайнгаа түлөө, буряад хэлэнэй түлөө хэн тэмсээндэ бодоноб, баатар зүрхэтэй Бата Баяртуев шэнги зориг тyгэлдэр хүбyyд буряад арадтамнай байна гү…
Буряадай ниитын элитэ ажалябуулагша, багша  Бата Дугаржапович Баяртуевай түрэhөөр 65 жэлэй ойдо зорюулагдаhан «Одото, ошото заяатайш…» гэhэн дурсалгын уулзалгада Хэжэнгэ нютагаархин, эрдэмтэд, БГУ-эй Зүүн зүгэй институдай багшанар ба оюутад, hургуулиин hурагшад уулзалгада хабаадаа һэн. Дурсалгын урин үгэнyyд хэлэгдээ һэн.
- Бата ахайгаа дахажа ябаа  hэмди. Ямар ажал хэжэ байhанаа, ямар бодолнуудые бодожо ябаhанаа бидэнтэй хубаалдадаг hэн. Бидэ тэрэниие мyнөөшье дууряажа ябадагбди. Буряад арадай түлөө ами наhаяа зорюулаа гэжэ hанадагби. Баатар зүрхэтэй хyн ябаал даа. Залуушуулда хандажа, хии морииень, hанаа бодолыень, эрдэм номыень дээрэ yргэжэ ябыт даа, Бата Баяртуев шэнги эрдэмтэй хyнyyд боложо, хэhэн хэрэгыень yргэлжэлyyлхэ байхат гэжэ найданаб, - гээд Хэжэнгэ нютагhаа гарбалтай Радна ламбагай хэлэбэ.
- Буряад хэлэнэй хүгжэжэ, hэргэжэ байhан мүнөө сагта, иимэ гоё дуунуудые, иимэ гоё шүлэгүүдые шагнажа Батын зүрхэн баярлаха hэн даа. Кабинет соо hуужа байдаг хүн бэшэ, зоной дунда ябадаг эрдэмтэн hэн. Эрдэмэй талаар өөрын онсо hанамжатай байгаа. Бидэ буряад-монголшууд гээшэбди, мянгаад жэлэй саанаhаа абажа ябаhан өөрын уран зохёолтой арад гээшэбди, хуушан монгол бэшэгээ hэргээхэ саг ерээ гэжэ хэлэдэг бэлэй. Yльгэр домог, арадай аман зохёол, бөөгэй дурдалгануудые шэнжэлхэ хэрэгыень эрдэмтэд   үргэлжэлүүлжэ байнабди, - гээд профессор Л.С.Дампилова онсолон тэмдэглээ һэн.
Оршолон холборхой юртэмсымнай жама ёhо шэрүүхэн hэмнай даа. Хүнүүдэй эгээл эрхимые уридшалан абаад ябашадагынь харамтай байдаг.
Буряад арадаа ударидажа, үндэhэ яhатанайнгаа удамаршан болоод ура дундаа ябажа ябатараа,  үндэр тэнгэридэ ниидэжэ байтараа харбуулшаһан  бүргэд  мэтэ халин доошоо унаал даа…
Түрэл арадайнгаа түлөө ами наhаяа хайрлангүй зүрхэнэйнгөө мүхэшэтэр жүдхэжэ ябатараа, зүлгэ ногоон дэлхэйгээ зулайгаараа мүргэн унашоол даа….
Буряад арадтамнай иимэ хүбyүн дахяад хэзээ түрэхэб?!
ЖЖЖЖЖЖЖЖЖЖЖ
БУРЯАД-МОНГОЛШУУДАЙ МАНЛАЙ ТҮРҮҮТЭН
Бүхэдэлхэйн буряад үндэһэтэнэй манлай түрүүтэн, Монгол гүрэнэй ниигэмэй элитэ ажал ябуулагша, Буряад соёл хүгжөөхэ жасын юрэнхылэгшэ, Ажалай Улаан Тугай, Арадуудай Хани барисаанай, мүн Монголой “Алтан гадас” орденуудай шагналтан, Бүгэдэ Буряадай үндэһэн соёл хүгжөөлгын эблэлэй вице-президент, Евразиин арадуудай Ассамблейн президиумэй гэшүүн, профессор, Хориин 11 эсэгын гал улаан тугтай Дэлдэгэр Галзууд омогой Соёлсүрэнгийн Билэгсайхан Улаан-Баатар хотодо түрэһэн.
Монгол Эхэ орондоо, монгол арадтаа эрхэ сүлөө асархын тула залуу зандан наһанһаа зүдхэн оролдожо ябаһан. Улаалзай Хүбдүүдэй хүбүүн Санжасүрэнгийн Зоригтой суг хамта Монголой Арадай нам байгуулһан, түрүүлэгшээрнь һунгагдан, олон жэлдэ арадай сүлөө ниигэм байгуулха хэрэгтэ горитой хубита оруулһан, “Алтаргана” наадамай үндэһэ һуури табиһан габьяатай хүн юм.
Санкт-Петербургда болоһон Евразиин арадуудай Ассамблейн үедэ, Париж хотодо ЮНЕСКО-гэй хуралдаан дээрэ Соёлсурэнгийн Билэгсайхан буряад арадай соёл урлиг тухай элидхэл хэхэдээ, Бүгэдэ Буряадай олон улсын “Алтаргана” наадам хадаа арадуудай эб найрамдалай түшэг тулга, харилсаанай хүүргэ болоно гэжэ онсолон тэмдэглээ һэн. Евразиин арадуудай Ассамблейн түлөөлэгшэд энэ ехэ хэмжээ ябуулгадамнай айлшаар бууха байна. ЮНЕСКО-гэй мэргэжэлтэн ерэжэ, наадамые хараха юм.
Билэгсайхан гуай хабарай эдэ үдэрнүүдтэ мүнөө жэл Эрхүүдэ болохо “Алтарганада” бэлдэжэ, унаһан малгайгаа абаха забдагүй ажалаа хэжэ байна. Арад зондо ойлгууламжын ажал ябуулна, наадамай дүримтэй танилсуулна.
Билэгсайханай уг үндэһэн, удам түрэлынь хаанаһаа эхитэйб? Эсэгын талаһаа булагад отогой, готол буумал солотой, Үхэр Манхай уула, Үдэгэ Бэлеэн тахилгатай, Худайн гол тииргэнтэй уг удамтай юм байна. Хоридой мэргэн баабайн Дэлдэгэр Галзуудай угай нагасанартай. “Тиимэ һэн тула алишье буряадуудай эб нэгэдэлэй уулзуур дээрэ хүлеэн угтанаб”, - гээд тэрэ энеэбхилэн хэлэдэг.
Абынь талаһаа түрэлэй болохо Цэвээнэй Лубсан-Цырен гэдэг хүн Хяагтын хубисхалша хасаг, Хатан Баатар Магсаржабай зүбшэгшэ, Монголой армиин комиссар, Сүхэ-Баатарай захиралтаар Урга (мүнөө Улаан-Баатар) ниислэлэй түрүүшын комендант байһан юм. Дайсад тэрэниие гэнэдхээжэ, һэеы гэрэй газааһаа жадаар хадхажа алаһан. Нагасанарынь хамалган хашалганай үедэ хардуулжа, хэһээлтэдэ дайруулһан. Нагасанарынь 16-һаа дээшэ наһатай бүһэтэйшүүлые бултыень буудажа алажа байһан хатуу шэрүүн сагай хардалга, хюдалга, уйдхар гашуудал, зоболон үзэһэн юм. Тиимэһээ арад зоной эрхэ сүлөөгэй, амгалан тэнюун ажабайдалай түлөө Арадай нам байгуулха хүсэл Билэгсайханай шуһан соо бурьялжа байгаа гэбэл, алдуу болохогүй.
Абань - малай эмшэн, эжынь - үхибүүдэй эмшэн, эгээл элүүрые хамгаалгын мэргэжэлтэй байһан юм. Түрэлхидэйнгээ сүлөөгүй ажалтай хада тэрэ бага балшарһаа аба эжыдээ туһалха, хони мал тогтоохо, мори унаха, үбһэ сабшаха, түлеэ залһа бэлдэхэ болон үхибүүдэй даашын бүхы ажал хэһээр, эрэ хүн боложо торнижоо бэлэй. Барилгын инженерэй мэргэжэл шэлээд, Новосибирскын барилгын дээдэ һургуулида һуража гараад, барилгын ажалда хүдэлөө. Тиин зүрхэ сэдьхэлэйнгээ дуудалгаар гүрэнөө хүгжөөхэ, засаг түрэеэ бүхэлхэ хэрэгтэ бүхы хүсэл зоригоо зорюулаа һэн.
Монголой Арадай Хуралда депутадаар хоёр дахин һунгагдажа, гүрэнэйнгөө Үндэһэн хуули баталалсаа, арад түмэнөө түлөөлжэ, шэн сэдьхэлээр ажаллаа бэлэй. Монголой Арадай намай генеральна секретарь ябахадаа, шэнэ үзэл бодол ойлгуулхын тула оронойнгоо бүхы аймагуудаар ябажа, арад зонтоёо уулзадаг, хөөрэлдэдэг байгаа. Малшадта харууһалжа байһан малыень үмсын болгохо хэрэгые дэмжэхэгүй, һаалта хэхэ, айһаншье, эсэргүүсэһэншье ушарнууд дайралдадаг һэн. Суглаан, хуралдаан дээрэ хүн зонтой сэхэ уулзажа, улаан нюураараа хөөрэлдэжэ, өөр дээрээ харюусалга абаха ушарнууд алил болодог һэн.
Билэгсайхан хэжэ байһан хэрэгни арад зондо хэрэгтэй, туһатай гэжэ бүрин этигэдэг, хүнүүдэй нюдэ руу сэхэ хараад, үнэн зүбые илгажа, ойлгуулжа, хэлэжэ ябадаг һэн. Мүнөөшье туһамарша зангаа алдаагүй,  буряадуудтаа  һанаата боложо, туһалжал ябадаг хүн юм. “Алтаргана” наадамай эхилһэнһээнь хойшо харгалзалга дороо абажа, мүнөө болотор эмхидхэн ударидажа ябана ха юм. Олоной түлөө оролдоһон ажал хэрэгынь урагшатай, дэмбэрэлтэй, үршөөлтэй байдаг.
Соёлсурэнгийн Билэгсайханда хандажа, “Алтаргана” наадамда хэр бэлдэжэ байһан тухайгаа хөөрэхыень дурадхааб.
-Эрхүүдэ болохо 13-дахи “Алтаргана” наадамда бэлэдхэл түлэг дундаа ябажа байна. Нэн түрүүн дүрим хүтэлбэрииень ородһоо монгол хэлэндэ оршуулаад, буряадуудай ажаһуудаг 3 аймагуудаар, 13 сомоноор эльгээгээбди, Интернет соо табяабди, олондо мэдээсэл тараадаг сонинуудта дуулгаабди. Энэ ажал нилээд харюусалгатай байгаа. “Алтарганада” хабаадаха хүнүүдые шэлэн абаха, хүндэтэй хүнүүдые уриха гэхэ мэтэ олон шиидхэхэ асуудалнууд урдамнай байна. Табан һарын 21-22-то Дадал сомондо “Бага Алтаргана” болохоо байна. Монгол гүрэниие хэн түлөөлхэб гэжэ тэндэ элирхэ юм.
“Буряад соёл хүгжөөхэ жасын гэшүүд һаяхан хуралда сугларжа, хэдэн асуудал хэлсэһэн байна: Эрхүүдэ болохоёо байһан “Алтаргана” наадамда Монголой буряадуудай хабаадалгын гурим, наадамай дүрим хүтэлбэритэй танилсуулга, бэлэдхэл гэхэ мэтэ. Монгол орон Буряад Улас хоёрой харилсаа холбоонуудай, ажал хэрэгэй асуудалнуудаар уулзалга Улаан-Үдэдэ майн 8-да үнгэргэгдэхэ. Мүнөө тэрээндээ бэлдэжэ байнабди.
- Та “Алтарганын” эхи табигшадай нэгэн болонот. Танай һанамжаар, хаанахи наадам эгээл гоёор болооб?
- Булта гайхамшаг гоёор болоо һэн гэжэ һананаб.
- Евразиин арадуудай Ассамблейн президиумэй гэшүүн байнат. Эмхи тухайгаа хөөрэжэ үгыт даа.
- 2017 оной май һарада Евразиин 67 гүрэнэй түлөөлэгшэд сугларжа, Ехэ хуралдаан болоо һэн. Тэндэ Евразиин Ассамблей байгуулагдаа. Еврази - бүмбэрсэг дэлхэйн тон ехэ түби, дэлхэйн эгээл олон арад зонтой гүрэнүүд байна. Эндэ хүн түрэлтэнэй соёл урлигай агууехэ эрдэнитэ бүтээлнүүд бии болоһон. Бүхы шажан шүтөөншье хадаа Евразида байна гээшэ. Тиин арадууд нюур нюураараа уулзаха, нюдэ нюдөө харан харилсаха, бэе бэедээ туһалха, ганзага ниилүүлэн, ажал хэрэгээ бүтээхэ эрхэ байдал тогтоохын тула Ассамблей тогтоогдоо юм. Монгол оромни Азиин үбсүүн дээрэ нэмжынхэй хадаа энэ эмхидэ эдэбхитэй хабаадаха юм.
- Наһанайнгаа эгээл аза жаргалтай хаһа нэрлыт даа.
- Буряадуудай зүрхэндөө зула мэтээр һанадаг “Алтаргана” наадам үнэн нүхэдөөрөө байгуулаабди, урдамнай үшөө ехэ зорилгонууд хүлеэжэ байна. Монгол орондоо, буряад арадтаа ажал хэрэгээ зорюулнабди. “Алтаргана” наадамай улам хүгжэжэ байхада, баярлангүй яахабиб. Ажабайдалай алишье үедэ, бага балшар наһандаа, эдир залуудаа, оршон үедэ хододоо жаргалтай ябааб даа.
- Билэгсайхан гуай, манай асуудалнуудта харюу үгэһэндэтнай баяр хүргэнэбди. Галтай, согтой, омог дорюун ябахатнай болтогой!

ХИТАДАЙ ШЭНЭХЭЭНЭЙ ДУУШАН НУМАА АБГАЙ
Хитадай арадай дуушан, алдар суута Нумаа багшатай уулзажа хѳѳрэлдэхэдөө, минии досоо урма зориг бадараад, минии ухаан бодолдо ашагтай байдаг. Жэнхэни буряадаараа хөөрэхэдэнь, шагнажал шагнажал баймаар, буряад хэлэмнай ямар hайхан гээшэб гэжэ Нумаа абгайтай ехэ баяртай уулзадагби.
Хабарай урин дулаан үдэр Аюула ахай Нумаа абгай хоёртой уулзажа, һонин һорьмойгоо хөөрэлдэбэбди. Нэгэ хэды асуудалнуудта харюусахыень гуйбаб.
- Шэнэ ном хэблэгдэхэнь гэжэ дуулааб. Тэрэ ном соотнай урда тээ хэблэгдэһэн ном соохи дуунуудтнай ороно гү, али шэнэ дуунууд байха гү?
- Үбэр-Монголой Хайлаар хотын Хэблэлэй хороондо буряад арадай дуунай шэнэ ном нототоёо, үгэнүүдынь хуушан монгол бэшэгээр, дуунай удха мэдүүлхын тула нэгэ бадаг кирилл үзэгөөр бэлэдхэгдээд, хинажа шалгагдаад, хэблэлдэ бэлэн болоод байна. Ном боложо гарахаяа мэнэ-мэнэ болоод байна. Урдандаа саг ондоо байгаа, дуунай номуудые хэблүүлхэдэмни, шарын шажанай магтаалнууд, харын шажанда хабаатай дуунууд, бөө, удаганай дуудалганууд хэблэлдэ гаргадаггүй, хорюултай байгаа. Улас түрын журам шанга байгаа, мүнөөшье шанга юм аабдаа. Теэд саг һайн тээшээ эрьеэд, зүбшөөхэдэнь, шэнэ ном соогоо харын шажанай, бөөгэй дуудалганууд, шарын шажанай магтаалнууд, түрүүн эртүүр номууд соомни гараагүй, дуулдаагүй дуунууд, дуудалганууд, хүгжэм нототоёо арад түмэнэй анхаралда табигдахань гээшэ.
1980-яад онhоо эхилжэ, арадай дуунуудые суглуулжа эхилээб. Хуушан дуу мэдэхэ хyнyyдые hурагшалаад, гушаад хyнhѳѳ дуунуудые бэшэжэ абаа hэмби. Yрдижэ магнитофон дээрэ бэшэжэ абаhандаа, ном соо хэблүүлhэндээ ехэ баяртайб. Бөөгэй дуудалгын аянга жэгтэй һайхан юм даа. Бөө бөөлэхэдэнь, тойроод һууһан хүнүүд дахаад түүрээдэг байгаа. Аялгань хоморой һайхан, буряад хэлэнэй баялиг эндэл байна, эртэнэй дээдэшүүлэймнай соёл, изагуур урлиг гайхамшаг гоё, энээнээ хэзээш мартажа болохогүй, хойто үедээ залгамжалуулан дамжуулха ёһотойбди. Хорюултай байхадань, аянгыень, үгыень бэшээд хэдэн жэлдэ хадагалаад байгаа хүмби. Буряад хэлээ хүгжөөхэ гэбэл, дуугаа һэргээхэ, дуугаа мартангүй байхадамнай, түрэлхи хэлэмнай мартагдахагүй. Арадай гүн соёлой дээжэ - буряад дуун мартагдахагүй, зэдэлжэл байха, хойто үедѳѳ дамжуулагдаха ёhотой, - гээд Нумаа багша хөөрэнэ.
- Миллиард хүн зонтой хитад арад соо Шэнэхээнэй буряадууд ажаhуухадаа, яахадаа түрэл хэлэеэ мартаагүй, байра байдалаа, ёhо заншалаа алдаагүй, арадайнгаа дууе тэрэ зандань абажа ябажа шадаа гээшэб?
- Буряад арадта эртэ урда сагhаа элинсэг хулинсагай hургаал шанга байгаа. Yзэг бэшэгээ, зан заншалаа, дуу хүгжэмөө бү мартагты, үри хүүгэдтээ түрэл хэлэеэ бү мартуулагты, дамжуулагты гэжэ заадаг, захидаг байгаа. Аба эжын hургаал заабари, хүмүүжэл гээшэ хатуу шанга байгаа, мүнѳѳшье тиимэл байhан зандаа. Тиимэл тула манай Шэнэхээн буряад басагад бултые шадаха: малгайhаа эхилээд, дэгэл, гутал хүрэтэр оёод ѳѳрѳѳ ѳѳрыгѳѳ хубсалуулха аргатай, хүбүүднай шамбай шиираг, тэдэнэй шадахагүй юумэн байхагүй: мори hургаха, ан агнаха, үхэр малаа адуулха, түмэр түдэгѳѳр, модоор юушье дархалжа шадаха гэжэ хэлэхэ байнаб.
- Нумаа абгай, Та “Алтаргана” наадан тухай юу хөөрэхэбтэ, юун тухай һанаата болодог, ямар һанамжатай гээшэбтэ?
- Улас уласай зан дадхал, һургаал хүмүүжэл, соёл болбосорол он ондоо гээшэ ааб даа. Эхэ хэлэеэ мартаха аюул бии болоод байна. Хэлэгүй һаа, ямар үндэстэн гээшэбди гэжэ хэлэхэбибди. Хэлэеэ мэдээгүй һаа, ямар соёл болбосорол, уран урлиг байхаб даа. Ондоо үндэстэнэй хэлээр хэлээ зээлишэлжэ, дуу хүгжэмөө мартажа байхадамнай, эгээл саг соогоо “Алтаргана” наадан байгуулагдаһаниинь ямар дэмбэрэлтэй гээшэб!
Буряад-монголшууд энээхэн зуун жэл соо түни түбшэн амидараагүй, хүлгөөнтэй сагта хэн өөрынгөө дураар нютаг нугаяа орхёод, түрэл саданарһаа таһараад хари нютаг ошохо дуратай байхаб, хэн өөрынгөө түрэл хэлэеэ хаяад, хүнэй хэлэндэ орошохо дуратай байхаб. Энэмнай тэрэ үе сагай улас түрын ушарһаа боложо, буряадууд бутаржа, хахаржа, үншэржэ, зобожо, үйлөө үзэжэ ябаад энэ мүнөөдэрэй һайхан сагта хүрөөбди.
Олонхи хүнүүд 60-70 жэлдэ уулзаха эрхэ сүлөөгүй, түрэһэн аха дүүтэеэ уулзангүй, тоонто нютагаа харангүй хуу наһа бараа бшуу даа. Нам дээрэ гурбадугаар үеын, минии хүүгэд дээрэ дүрбэдугаар үеын хүнүүд гурбан ехэ Уласһаа сугларжа “Алтаргана” наадандаа уулзажа, найрлажа, нюур шарайгаа харалсажа, дуугаа дуулалдажа, мориной соло дуудажа, бүхэшүүлдээ, мэргэшүүлдээ барлажа байхамнай һайхан байна даа! Жэлһээ жэлдэ дуумнай, соёлнай, “Алтарганамнай” дээшээ дэбшэжэ байна гэжэ баярлажа байдагби.
- Арадай дуунай талаар хэдэн жэлэй саада тээ Хитадта болоhон ехэ хуралдаан тухай хѳѳрэжэ үгыт.
- Хитад гүрэнэй найман можо нютагай монголшуудай үндэhэн урлалай хуралдаанда уригдажа хабаадаа hэм. Монгол туургата арадуудай дуунай эрдэм шэнжэлгын хуралдаан болоо hэн. Намда элидхэл хэлэхыемни үгэ үгэхэдэнь, иигэжэ хэлээ hэм: «Эртэ урда сагhаа эмгээ эхэ Алангуа хатанай, Эзэн Чингис хаанай хойто үе болохо буряад-монголшуудта урданай уртын дуунууд байха: ёохорой, бэhэлигэй, нэрьеэнэй, уусын гээд. Гурбан томо гүрэнүүдэй дэбисхэр дээрэ хэдэн тээшээ таhарhан буряадуудта сагай эрхээр мартагдаhан юумэн олон, тиибэшье саг hайжаржа, Ород гүрэндэ, Буряадта, Үбэр-Монголдо соёл гэгээрэл hалбаржа, дуу хүгжэм hэргээгдэжэ, мартагдаhан дуунууд бусажа байна» гэжэ хэлээб. Энэ хэрэгтэ Олон улсын «Алтаргана» наадан ехэ нэмэри оруулна гэжэ хэлэхэ байнаб.
Энэ хуралдаан дээрэ монгол туургатанай урданай арадай дуунууд хоморой шухаг гэжэ тоологдожо, хүн түрэлтэнэй хамтын соёлой эрдэнитэ санда гэрэлтэ субад эрдэни гэжэ
нэрлэгдэжэ, дэлхэйн урлалай алтан жасада (ЮНЕСКО) хадагаламжада оробо гэжэ тэмдэглэгдээ hэн.
Нумаа багшын мэдэхэ, шадаха мэргэжэлыень, дуушадые hургаха шадабарииень даган абаха, мэдэхэ дуунуудыень заалгажа абаха байгаабди гэжэ hанадагби. Урзанда зун Дадал сомондо үнгэрһэн Бүгэдэ буряадуудай “Алтаргана” наданда дуушадай олонхинь дуулажал байдаг дуунуудаа дабтаад дуулана гэжэ хүн зон хөөрэлдэһэн, өөһэдөө дуушад ажаглаһан байна.
Мүнөө зун болохо бүгэдэ буряадуудай “Алтаргана” нааданда хэнэйшье шэхэндэ дуулдаагүй шухаг хоморой, аялгаараа һайхашаамаар арадай дуунуудые арад зонойнгоо шэхэнэй һонорто ханхинуулан зэдэлүүлхэ дуушад буряад арадтамнай байһан лэ байха гээд найданаб.
ЖЖЖЖЖЖЖЖЖЖЖ

СОЛОТО СОЁЛШОН
Буряад Уласда, Байгал далайн баруун тээ, Монгол Уласда, Хитадай Шэнэхээндэ, дэлхэйн алишье үнсэгтэ ажаһуудаг буряадуудай дунда хүндэтэйгөөр угтуулдаг Рэгзэн Цыренович Цыдендоржиев буряадай түрүү хүнүүдэй нэгэн мүн! Буряад  арадай түүхэдэ, соёл уралигта, болбосорол хүгжэлтэдэ хүсэл зоригоо, сэдьхэл зүрхөө, ухаан бодолоо сүм зорюулһан, мүнөөшье мүхөөгөө алдаагүй, Агын үндэһэн музейн ажалша коллектив хүтэлбэрилжэ, наһан соогоо хэһэн зохёохы ажал хэрэгээ үргэлжэлүүлһэн зандаа хүн юм.
Бага балшар наһан
Будалан нютагай хуасай омогой “Хүндэлэлэй Тэмдэг” орденто, колхозой түрүүлэгшэ байһан, нютаг нугадаа хүндэтэй ябаһан Цэрэнэй Цыдендоржо Бадмын Цымжид хоёрой  бүлэдэ Рэгзэн хүбүүн мүнхэ оршодог алтан дэлхэй дээрэ түрэһэн байна. Рэгзэнэй найматайхан байхада абань наһа бараа һэн. Ринчин аха, Римма эгэшэеэ, энхэргэн эжыгээ дахаад борьбо дээрээ бордойн боргожоһон бага балшар наһаниинь мартагдашагүй. Абынгаа наһа барахада гүлмэр жаахан байгаашье һаа, эжыгээ хайрлаха ёһотойб, эжыдээ туһалха ёһотойб гэһэн мэдэрэл ой ухаандань батаар хадуугдаа һэн. Тэрэ гэһээр Рэгзэн хүбүүн абамни юун гэжэ һанаха байгаа хаб, абамни мэндэ ябаа һаа юун гэжэ хэлэхэ һэн хаб даа  гэжэ наһан соогоо бэеэ шалгажа, шүүжэ ябаа юм. Абын нэрэ арюуханаар абажа ябаа. Эсэгын  нэрэ обог хүндэтэйгөөр абажа ябахат гэжэ  үхибүүдтээ захидаг юм.
Нютаг зоной үргэмжэ
Рэгзэн Цыренович Цыдендоржиев Шэтын багшанарай дээдэ һургуули дүүргээд, Будаланай дунда һургуулида багшалаа, завучаар хүдэлөө, нютагай намай бүлгэмэй парторгоор һунгагдаа һэн. Улад зоной нюдэн дээрэ олониитын ажал хэхэ гээшэ харюусалгатай.  Һайса бодолго бодожо шиидхэбэри абалга, олон зоноор харилсаан, үгэеэ дуулгажа шадаха шадабари, өөрынгөө хойноһоо дахуулан хүтэлбэрилхэ мэргэжэл - эдэ бүгэдэдэ ажабайдалай гүн соо һургуули гараа һэн гэжэ хэлэбэл зүбтэй.
Жэлэй дүрбэн сагта хүдөөгэй ажабайдал, хонишодтой, һаалишадтай уулзалганууд, уран һайханай харалганууд, һунгалтанууд болон бусад ажал ябуулганууд олон юумэндэ һургаа һэн ааб даа. Эдэл жэлнүүдтэ Рэгзэн Цыреновичэй абари зан даруу номгон, бодолготой, хүлеэсэтэй, түни түбшэн болоо һэн. Удангүй Будалан нютагаархин тэрэниие нютагай гулваагаар һунгаа һэн. Нютаг зоной этигэл найдабари, үргэн дэмжэлгэ юунһээшье ехээр зоригжуулдаг, далижуулдаг байна гээд тэрэ дурсан хөөрэнэ.
«Гэсэр» үльгэрэй 1000 жэлэй ойн баяр
Рэгзэн Цыренович 1994 оной намарһаа Агын аймагай соёлой таһаг хүтэлбэрилжэ эхилээ һэн. Хүн зонтой харилсаан, соёлой арга хэмжээнүүдые эмхидхэлгэ, зүрилдөөтэ асуудалнуудые зүбөөр шиидхэлгэ, соёлой ажалшадые зохёохы ажалда элсүүлгэ гээд лэ ниигэмэй дундаршагүй ажал хэрэг үргэлжэлөө һэн. 1995 ондо Буряад Уласай ниислэл Улаан-Үдэдэ “Гэсэр баатарлиг үльгэрэй 1000 жэл” гэһэн баярай оршондо һайндэр болоо һэн. Тэндэ Агын аймагай түлөөлэгшэд түрүүлээ һэн. Барилдаанда, мори урилдаанда, “Дангина” тэмсээндэ, арадай дуунай урилдаанда олонхи мүрысөөнүдтэ түрүүлээ бэлэй.
1996 ондо Рэгзэн Цыренович Цыдендоржиевые тойрогой соёлой депертаментые толгойлхо уялга даалгаба. Үндэр зорилгонууд, үргэн хэмжээ ябуулганууд, шанга эрилтэнүүд, шэнэ шэглэлнүүд, шэнэ илалтанууд тээшэ тэрэ дабаан өөдэ  дабшан алхалаа һэн!
“Алтаргана” наадам
“Алтаргана-2020” наадамай эмхидхэлэй хороон энэ оной июниин 4-дэ ажалаа ябуулаа. Энээн тухай хөөрэжэ үгэхыень Рэгзэн Цыреновичтэ хандабаб.
- Уласхоорондын хэмжээнэй бүгэдэ буряадай XIV «Алтаргана» ехэ наадан 2020 оной июлиин 16-18-най үдэрнүүдтэ Агинск, Могойто һууринуудай дэбисхэр дээрэ үнгэрхэ гэһэн шиидхэбэри абтаба. «Уласхоорондын «Алтаргана» ехэ наадан: түүхэ ба оршон үе» гэһэн сэдэбээр эрдэм-шэнжэлгын хуралдаан болохо гэжэ хараалагдана. Үбэр Байгалай хизаарай толгойлогшын уялгануудые саг зуура гүйсэдхэгшэ Александр Осипов эмхидхэлэй хорооной ажалда хабаадаба. Нааданай гуримуудые зүбшэн хэлсэлгэдэ Эрхүү можын Толгойлогшын орлогшо – Усть-Ордагай тойрогой Захиргаанай толгойлогшо Анатолий Прокопьев, Буряад Уласай Соёлой сайд Соёлма Дагаева, Монголой Дорнод аймагай арадай түлөөлэгшэдэй хуралай һунгамал Н. Хүрэлбаатар, Монгол ороной буряадуудай соёлой жасын түрүүлэгшэ С. Билэгсайхан, Хитадай Үбэр- Монголой түлөөлэгшэ Дэлгэр, Монгол ороной буряадуудай түб холбооной түлөөлэгшэ Л. Оюунцэцэг гэгшэд оролсобод. Тиихэдэ эгээл түрүүшын наада 1994 ондо Дадал сомондо зохёон байгуулагшадай нэгэн Б. Мөнхжаргал хабаадаһан  байна.  2020 ондо болохо наадамда “Морин эрдэни” гэжэ номинаци нэмээгдэбэ,-гээд Рэгзэн Цыренович хөөрэбэ. 
Монгол Уласай Хэнтэйн аймагай Биндэр сомондо 1996 ондо болоһон  2-дохи “Алтарганада” Рэгзэн Цырендоржиев, Доржи Дондоков, Туяна Дондокова, Батор Пурбуев гэгшэд Агын тойрогоо түлөөлжэ, мүнөө болоод байхада Бүгэдэ буряадай “Алтаргана” наадамда Росси гүрэниие түлөөлһэн анха түрүүшын хабаадагшад болоод байна ха юм. Энэ ушар түүхын хуудаһанда аржыса бэшээтэй үлөө ха юм.
2002 ондо “Алтаргана” наадам хилэ дабан Росси гүрэн руу ерэжэ, Агада бүтээгдээ һэн. Энэ дэмбэрэлтэ һайхан үйлэ хэрэг Баир Баясхаланович Жамсуевай, тэрэнэй туһалагшануудай нэгэн Агын тойрогой соёлой дарга Рэгзэн Цыренович Цыдендоржиевай ударидалга доро баян бардамаар, арюун һайханаар, жэншэдгүй журамтайгаар бүтөө бэлэй. Буряадуудай байра байдал харуулһан Һэеы гэр харалга, эрын гурбан наадан, оршон үеын шэнэ дуу шэлэлгэ, эрхим ном хэблэлгэ гэһэн номинацинууд нэмэгдэжэ, “Алтарганамнай” уласхоорондын хэмжээндэ гаража, үргэн дэлисэтэй, дэлхэй дүүрэн алдар суутай болоо бэлэй.
Холын холо хотонуудһаа, ниислэл Москваһаа, молор һайхан Монголһоо, Хитадай Шэнэхээнһээ, Буряад Уласһаа, Эрхүү можоһоо буряадууд нааданда ерэжэ, ямар ехэ баяр болоо гээшэ һэн бэ! Агынхид “Алтарганын” наада эрхим дээдэ хэмжээндэ үнгэргэһэн байна. Мүнөөдэр ерэхэ жэл Ага тойрогто болохоо байһан “Алтаргана” наадамда бэлэдхэл ура дундаа ябажа байна. Хорин жэл болоод, 2020 ондо Агада дахяад арюун һүлдэтэ “Алтаргана” наадамай туг намилзахань!
- Рэгзэн Цыренович, музейн ажал тухай нэгэ бага хөөрэжэ үгыт даа. Ямар зорилгонуудые урдаа  табинабта?
- Агын тойрогой Гомбожаб Цыбиковэй нэрэмжэтэ үндэһэтэнэй музей 2015 онһоо эхилжэ «Магтанабди алдарта уг гарбалаа» гэһэн уряатай уулзалгануудые үнгэргэдэг юм.
Ага найман эсэгын үри һадаһад уулзалганууд дээрэ угайнгаа алдар солотой хүнүүд тухай хөөрэлдөө үүсхээ, түүхын хуудаһануудые ираа, музейн ажалшадай зохидхоноор бэлэдхэһэн үзэсхэлэн хаража хужарлаа бэлэй.  Агын тойрогто ажаһуудаг Батнай, Гушад, Худай угайхидтай һонин уулзалга болоо һэн. Недондо намар Агын тойрогто Гунэй, Тугшан, Үзөөн нютагуудта ажаһуудаг хамниган уг гарбалтай улад зон Гомбожаб Цыбиковэй нэрэмжэтэ үндэһэн музейдэ уулзажа, ашаг үрэтэй хөөрэлдөөн болоо һэн. Усть-Ордаһаа уг гарбалтай Агада нютагжаһан, зариман Агада түрэһэн тоонтотой улад зоной уулзалга болоо һэн.
Ерэхэ намартаа Баргажанһаа уг гарбалтаниие, хойто жэлдэ Түнхэнһөө уг гарбалтай хүн зоной “Магтанабди алдарта уг гарбалаа” гэһэн уулзалгануудта урихабди, ажал хэрэгээ үргэлжэлүүлхэбди.
Эхэ буряад хэлэнэй түлөө, уг гарбалаа мэдэхын түлөө, түрэл арадайнгаа заншал тухай уулзалгануудые, хөөрэлдөөнүүдые үүсхэхэдөө, арад зондоо соёлой, гэгээрэлэй, түүхын мэдэсэ дамжуулнабди, буряад арадаа магтан түүрээнэбди!
ЖЖЖЖЖЖЖЖЖЖ

БУРЯАДУУДАЙ ТҮҮХЭ ШЭНЖЭЛЭГШЭ
Уриханаар энеэбхилһэн нимгэхэн сагаан шарайтай, залуухан энэ эхэнэрые танихагүй хүн харабал, Монголой Ехэ Сургуулиин эрдэмэй доктор, профессор хүн гээшэ гэжэ һанаандааш оруулхагүй. Аюушын Оюунтунгалагтай би эгээн түрүүшынхиеэ Эрхүүдэ болоһон бүгэдэ буряадуудай “Алтаргана” наадамда танилсаа бэлэйбди. “Амин тоонто” гэһэн Монголой буряадуудай бүлгэмдэ дахяад 2013 ондо уулзажа, һонирхол дүүрэн асуудалнуудые табижа хөөрэлдэхэдөө, ямар илдам абаритай, урин налгай зантай хүн гээшэб гэжэ зохидшоогоо һэмби.
«Алтаргана наадамай түүхэ ба тэрэнэй үрэ нүлөө” гэһэн уряатай эрдэм-шэнжэлгын уласхоорондын конференцидэ профессор А.Оюунтунгалаг «Алтаргана» наадамай үнгэрһэн үе, мүнөөдэр ба ерээдүй» гэжэ гаршагтай гүнзэгы судлалтай, өөрэйн онсо бодомжотой, һонин тоо баримтануудтай элидхэл хэһэн байна. Монголой, Хитадай, Росси гүрэнүүдэй эрдэмтэдэй элдэб олон асуудалнуудта Оюунтунгалаг эрдэмтэнэй тоб байса харюу үгэжэ байхадань бахархамаар байгаа һэн.
Монгол уласда буряадуудай ямар шалтагаанаар нүүжэ ерэһэн ушар, буряад арадай түүхэ, засаг түрэтэй харилсаан, ажамидарал ба ажабайдал, зан заншал, соёл болбосорол гээд олон талын юумэ эрдэмтэн шэнжэлжэ, 2004 ондо “Монгол улсын буряадууд” гэжэ монографи хэблүүлһэн юм. Монгол Уласда буряадуудай ажаһуудаг Түб аймагай Мүнгэн морито, Хэнтэйн аймагай Сэнхир мандал, Үмнэдэлгэр, Батширээт, Биндэр, Дадал, Дорнод аймагай Баян Уул, Баяндун, Дашбалбар, Цагаан Обоо, мүн Россиин Эрхүү, Улаан-Үдэ хотонуудаар буряадуудтай уулзажа, хөөрэлдэжэ, шэнжэлгэ хэжэ ябаһан байна.
Олон хүнүүд али нютагай басагамши гээд асууха, буряад лэ хадаа буряадуудые шэнжэлнэ гэжэ һанаад, халха үндэстэнби гээд харюусахадань, ехэтэ гайхадаг байгаа. Буряадуудай ажабайдал шэнжэлээд, ном бэшэжэ хэблүүлээ гэжэ мэдэхэдээ, хүгшэн залуугүй буряад улад зон залуухан эрдэмтэндэ хүндэтэйгээр хандадаг юм.
Оюунтунгалагай аба эжынь уг унгяараа Завхан аймагай Ховд нютагай юм. Түрэһэн тоонтонь Зуунмодон нютаг юм. Эдир баахан наһанһаа түүхын ном уншаха дуратай, түүхын багша болохо хүсэл зорилготой үндыһэн байгаа. Дээдэ һургуули дүүргээд, арадуудай түүхын гүн руу һонирхолоо шэлжүүлээ һэн. Монгол уласда 20 гаран яһатан ажаһуудаг, тэдэнэр сооһоо буряад угсаатанай түүхэ шэнжэлхэ шэглэл тэрэ шэлэжэ абаа һэн.
А.Оюунтунгалаг 2002-2005 онуудта Великобританиин Кембриджын Ехэ һургуулиин Антропологиин танхимай эрдэмтэдтэй суг хамта судлал хэһэн байна. Энэ үедэ Кембриджын Ехэ һургуулиин Антропологи, археологиин музейн архивай баримтануудтай танилсажа, буряадуудай түүхэтэй холбоотой хомор гэрэл зурагуудые оложо, худалдажа абаһан байгаа. Эдэ зурагууд дээрэ Агаһаа Монгол руу, Үбэр Монгол руу зөөдэл харуулагдана. Буряадууд 1900 онһоо 1018 он болотор, һүүлдэ 1930-аад оной эхин хүрэтэр нүүжэ, Шэнэхээн голдо һуурижаһан байна. Эдэ гэрэл зураг дээрэхи буряадуудай ури саданар мүнөө Шэнэхээндэ ажамидаржа байна гээшэ. Энэ талаар шудалалга хэжэ байнаб гээд Оюунтунгалаг профессор хөөрэнэ. Кембриджын эрдэмтэдтэй суг хамта Англи уласда “Time causality and prophecy in the Mongolian cultural region» гэжэ монографи хэблүүлһэн юм.
Буряадууд Монголдо зөөжэ ерэхэдээ, ажабайдалай зан заншал, ажалай дүй дүршэл, модон байшан гэр барилга гэхэ мэтэ олон дадхалда һургаһан байха юм. Энээн тухай, мүн буряадуудай бөө мүргэл, шажан шүтөөн тухай, мүн баһа буряадуудай газар таряалан элдүүрилгэ, мал ажаллалга, үбһэ хуряалга гэхэ мэтэ олон зүйл ном соонь ороһон байха юм.
Эрдэмтэн олон юумэ хэхэб гэжэ һанажа, түсэблэжэ ябадаг. Наһан залуу, наран дээрэ байна, шэнжэлхэ асуудалнууд олон, урдань үшөө олон дабаанууд хүлеэнэ.
Аюушын Оюунтунгалагта һанаһан хэрэгтнай бүтэмжэтэй, зориһон харгытнай арюухан, хэһэн ажалтнай амжалтатай байхань болтогой гэжэ юрөөл табинаб!
ЖЖЖЖЖЖЖЖЖЖЖ

АБЬЯАС БЭЛИГЭЭ АРАД ЗОНДОО...
“Алтаргана-2006” олон улсын нааданай “Буряадай нэгэ үдэр” гэһэн аман зохёолой бүлгэмүүдэй мүрысөөнэй дүнгүүд согсологдожо,буряад драмын театрай добжоон дээрэ шагналнуудые барюулһан жабхаланта баяр ёһололой үедэ, Ушарбай нютагаймни аман зохёолой “Ажалшан” бүлгэмэйхид Гран При шагнал абаад,илалтын ёохороо хатаржа байхадань,тэдээн соо намда танигдаагүй,баяраар толорһон урихан шарайтай залуу эхэнэрые хараад,”энэ хэнэй басаган бэ?” гээд нютагаархинһаа асуухадамни, “бидэниие зоригжуулан бэлэдхэһэн Сэсэг Батоевна Дандарова гээшэ” гээд ойлгуулаа бэлэй.
Тэрэ гэһээр С.Б.Дандароватай “Алтаргана” наадануудта уулзахадаа,ёһо заншал,арадай дуун, түүхэ домог тухай сэтгүүлшэндэ хэрэгтэй асуудалнуудые табижа, тодо хурса харюунуудыень абахадаа, энэ хүн тухай бэшэхэб даа гэжэ бодомжолдог байгааб. Агада болоһон “Алтаргана” нааданай үедэ уулзажа одоол һанаһандаа хүрэбэ хаб.
Түүхэ домогоор баян Һүдэнтэ нютагай барюуха хүгдүүд омогой Тудубдоржын Бата, алдар суута Алхана нютагай һуури бодонгуудай басаган Альбина Очирова хоёрой гэр бүлэдэ Сэсэг басаган 1963 оной январиин янгинама хүйтэн үдэр Зүдхэли нютагта түрэһэн намтартай. Нагаса эжын эгээн арюун, эгээн нангин үлгын дууе соносожо үндыһэн Сэсэг жаахан байхын дуу хүгжэм дуулахадаа, шарайнь ондоохон болоод, бодолгото болоод зогсошохо, гүнгэнэн аянгыень хадууха гэжэ оролдодог бэлэй. Аба эжы хоёрынь уран һайханай эдэбхитэн, абань бэлэдхэлдэ ошожо ябахадаа, Сэсэгээ мүр дээрэ үргэнхэй, ходол ямар бэ даа дуу гүнгэнэжэ ябаха.
Буряадай гүрэнэй багшанарай институт 1984 ондо дүүргээд, Сэсэг Асагадай һургуули эльгээгдэбэ. Аза талаан хүтэлнэ юм гү, али хуби заяанайнь табисуур тиимэ байгаа гү, уран һайханай талаар урдалхуу, аман зохёолоо, дуу хүгжэмөө хүгжөөн байдаг суута Асагадта хүдэлхэ талаан Сэсэгтэ тудаа бшуу.
Соёлой эдэбхитэн Владимир Баторович Баторовай ударидалга доро, Сергей Аюшеевэй дэмжэлгэтэй Асагадта аман зохёолой ансамбль байгуулагдаа һэн. Энэл нютагай эрхим хүбүүдэй нэгэн Солбон Дандаров Сэсэг басаганай зүрхэ сэдьхэл эзэлжэ, тэдэ хоёр хуби заяагаа ниилүүлжэ, дэрэ нэгэдэжэ айл бүлэ боложо түбхинөө һэн. Хэн хэнииньшье нүхэртэ талаантай байгаа, нэгэ эрмэлзэлтэй, нэгэ мэргэжэлтэй, бэе бэеынгээ һанал бодол ойлгохо, дүнгэхэ, дүмэхэ, хүлеэхэ, хайрлаха…
Солбон Сэсэг Дандаровтан багша Аюша Арсаланович Арсалановай зүбшэлгөөр хоюулан хүгжэмэй училищидэ, һүүлдэ соёлой дээдэ һургуулида һуралсажадүүргээд, Һасаран Линховоиной нэрэмжэтэ искусствын һургуулида багшалаа, соёлой дээдэ һургуулида хүдэлөө, Солбон Даржаевич Монголдо арадай бэшхүүр дээрэ наадажа һураа, тенор чанза дээрэ наададаг болобо.
Солбон Сэсэг Дандаровтан зориһондоо заал һаа хүрэхэ, һанаагаа амарангүй урагшаа дабшаха, шэнэ үндэр дабаан өөдэ жүдхэхэ, уран һайханда, уран урлагта үнэншэ хүнүүд юм даа. Баяр Жамсуевай 2004 ондо “Нютагтаа туһа нэмэри оруулагты” гэжэ уряалхадань, Дандаровтан Агын тойрог зөөгөө һэн. Мүнөө Солбон Даржаевич “Амар сайн” ансамблиин оркестртэ хүгжэмшэнөөр, харин Сэсэг Батоевна “Забайкалиин хизаарай соёл хүгжөөхэ түбтэ” аман зохёолой талаар ахалагша мэргэжэлтэнээр хүдэлнэ. Энээхэн арбаад жэл соо олохон туйлалтанууд, гоё һайхан найруулганууд, уран бүтээлэй мүндэлэлгэнүүд,“Алтаргана”наадануудай илалтанууд (Могойтын“Ажалшан”-2006 ондо,Дулдаргын ”Тоонто”-2008 ондо, Агын районой“Этигэл”-2010 ондо, Могойтын “Нютагай магтаал”- 2012 ондо Гран При шагнал абаһан) Сэсэг Батоевнагай бэлиг шадабариин, сэдьхэлэй шэмэгэй, гүн ухаанай үрэ дүн мүн.
- Илалта олон зоной дэмжэлгээр, олон зоной эрмэлзэлээр, олон зоной туһаламжаар бүтэдэг лэ даа. Булта дуугаа нэгэдэжэ, жолоогоо нэгэдэжэ хүдэлнэ ха юм бибди. Тойрогоймнай  засаг түрэ соёлой ажал ойлгодог, дэмжэдэг, урмашуулдаг. “Алтарганада” бэлдэхэдэмнай район бүхэндэ нэгэ-нэгэ миллион түхэриг һомолоо һэн. Артистнуудай хубсаһа, зүүдхэлнүүдые, малгай, гутал, тоног түхеэрэмжэ(атрибуты) бултыень шэнэлээбди. Үбһэндэ сүлөөгүй ажаллажа байһан артистнуудаа машинаар асараад, абаашажа байгаабди.“Алтарганын” урда тээ хүтэлбэрилэгшэднай “Ага нютагайнгаа алдар солодо хүрэмөөр, нютаг нугынгаа нэрэ һүлдэ дээрэ үргэжэ, эрхим бэрхээр наадаяа харуулаарайгты” гээд бидэниие зоригжуулаа һэн, - гэжэ тэрэ хэлээ.
Бүхы юумэн тухай онсо өөрсэ һанамжатай, өөрын бодомжотой Сэсэг Батоевна Дандаровада нэгэ хэды асуудалда харюусахыень гуйбаб.
Асуудал: Залуушуулнай ородоор хөөрэлдэнэ. Энээн тухай юун гэжэ һананабта?
Харюу: Залуушуул аман зохёолой бүлгэмдэ дуратай ерэнэ. “Намай абыт даа” гэжэ гуйжа байдаг. Теэд олонхинь түрэл хэлэеэ муу мэдэдэг. Хэлэеэ мэдэхэгүй байхадаа, дуунайнгаа аянга хадуужа абахадаа тулгардана, хэлэжэ байһан үгэеэ ойлгохогүй, удхыень хүсэд мэдэхэгүй байдаг, теэд бидэ тэдэниие бэе тээшээ татанабди. Дуунай, шүлэгэй, хүгжэмэй ашаар түрэл хэлэндэнь һургаха гэжэ оролдонобди. Гэр бараатаяа, хубсаһа хунартаяа, эдеэ хоолтоёо, үльгэр туужатаяа баримталжа хойто үедөө дамжуулха ёһотойбди.
Энэ хадаа манай зорилго, наһанай хэрэг гээшэ.
Асуудал: Танай һанаа үнөөн болохо юумэн юун байнаб?
Харюу: Соёлой ажалшадай салин бага, зарим соёлшод ондоо ажал бэдэрээд ябашана, би тэдэниие зэмэлнэгүйб. Бага салинтай ажалда эрэ хүн яажа хүдэлхэб даа. Соёлой ажалда дуратай, мэргэжэлдээ үнэншэ хүнүүд энэ ажалда бүхы наһаяа зорюулдаг. Энэ хадаа үнэн дээрээ үдэр бүриин баатаршалга гээшэ гэжэ би һанадагби.
Асуудал:”Алтарганын” наадан тухай, аман зохёолой “Буряадай нэгэ үдэр” гэһэн мүрысөөн тухай һанал бодомжоороо хубаалдыт.
Харюу: “Алтаргана” нааданда эрхүүгэйхид хаб загаһа агналга тухай, могойтынхид үхибүү үргэжэ абаха заншал, ивалгынхид буряадуудай хорюул таһалха, шэнэхээнэйхид үхибүү үлгыдэ оруулха ёһо заншалнуудые харуулаа һэн. Эдэмнай иигээд зохёогоо байна, иимэ ёһо заншал байдаг юм байна, иигээд харуулхада иимэ һонин байха байна ха юм гээд бидэнэр саашанхи ажалдаа шэнэ мэдэрэмжэ, шэнэ зоригжол, шэнэ туһаламжа, дэмжэлтэ абанабди.
“Алтарганаһаа” ехэ юумэ сэдьхэлдээ шэнгээжэ абанабди, буряад-монголшуудай уулзалгын ехэ баяр болоно ха юм даа.
Буряад арадтаа абьяас бэлигээ, ажал хэрэгээ, зүрхэ сэдьхэлээ зорюулжа, буян хэшэгтэй ажаһуухатнай болтогой!

«АЛТАРГАНА» НААДАМАЙ ТЭНГЭРИ ДОРО
Бүгэдэ буряадуудай “Алтаргана-2010” уласхоорондын  наадамай эстрадна дуунай тэмсээндэ Гран при шагналда хүртэһэн энэ дууе Монгол ороной “Энэрджунэ” хамталиг дуулаа һэн.
«Алтаргана» наадамай тэнгэри доро»
Үгэнь  Ч.Цэдэн-Ешиин                    Хүгжэмынь  С.Мүнхбатын
Омог угаа һанаһан буряадууднай
Олон гүрэнһөө  тэмүүлжэл ерээл даа
Алтаргана наадамай тэнгэри доро
Аянга дуугаа үргэжэ сууряатуулаял даа.
Хүхюутэйхэн наадая, наадая,
Хүтэрэлдэн хатарая, хатарая,
Хүбүүд, басагаднай танилсыт, танилсыт
Хөөрэлдэнхэн, хүхилдэнхэн жаргая.
Түби дэлхэйгээр тараһан буряадууднай
Тала талаһаа хуран суглараал даа,
Зүрхээ хөөрэжэ, сэдьхэлээ тэниижэ,
Сэнгэлэй дээдээр хүхижэ байнал даа.
Хүхюутэйхэн наадая, наадая,
Хүтэрэлдэн хатарая, хатарая,
Хүбүүд, басагаднай танилсыт, танилсыт.
Хөөрэлдэнхэн, хүхилдэнхэн жаргая.
Улаан залаагаа намилзуулһан буряадууднай
Улаан-Баатарай тэнгэри доро
Ёохор хатарха эрьюулгэ соо
Урихан миһэрэн сэнгэжэ дуулалдаял даа.
Хүхюутэйхэн наадая, наадая,
Хүтэрэлдэн хатарая, хатарая,
Хүбүүд, басагаднай танилсыт, танилсыт,
Хөөрэлдэнхэн, хүхилдэнхэн жаргая.