ЭГЭЭН ТҮРҮҮШЫН «АЛТАРГАНА”
Түрүүшын “Алтаргана” наадан 1994 ондо Дадал сомондо буряад дуунай һайндэр гэжэ эхи абаһан юм гэжэ оло дахин бэшэгдэһэн, дуулдаһан гээшэ.Эгээн түрүүн хэнэй толгойдо иимэ бодол түрөө гээшэб, хэн эмхидхээ гээшэб, хэд тон түрүүшын шагналтан болоо гээшэб гэхэ мэтэ асуудалнууд намайе һонирхуулдаг тула, Эрхүүгэй  “Алтарганын” үедэ, Улаан-Баатарта юһэдэхи “Алтарганын”болоходо уулзаһан лэ хүнүүдһээ эдэ асуудалнуудые табижа,һурагшалдаг байгааб.
2008 ондо Эрхүүдэ болоһон “Алтарганын” нааданай үедэ арадай дуунай мүрысөө хаража байхадаа, Доржисүрэн гуайтай танилсаад, мүшхэхэдэмни,тэрэ иигэжэ хөөрөө бэлэй:
- Тэрэ үедэ би Хэнтэйн аймагай Дадал сомоной дарга тушаалтай байгааб. Буряад арадай дуунай һайндэр “Алтаргана” нааданиие  1994 ондо бэлдэлсэһэн,  бүтээлсэһэн хүнүүдэй нэгэн гээшэб. Аймагай соёлой хэлтэсэй мэргэжэлтэд нааданай хүтэлбэри (сценарий) бэлэдхээ һэн. Түрүүн наадандаа“Улаалзай” гэжэ нэрэ үгөөд байгаабди, улаалзай зураг гоёор зуруулаад, тайзанаа шэмэглээд байтарнай, минии орлогшо залуу хүбүүн Балбарын Ганхуяг наадандаа “Алтаргана”дуунай нэрэ үгэебди гээд дурадхал оруулаа һэн. Алтан шаргал холтоһотой, наранда тэрэнь ялараад, үнэхөөр гоёор харагдадаг алтарганын нэрэ ямар гоёор һанаа гээшэб гэжэ бидэ ехэ баярлаа бэлэйбди. Улаан-Баатарһаа нэбтэрүүлгэ (ТВ) ерэжэ, наадыемнай буулгаад, Монголой арад түмэндэ харуулаа һэн. Бидэнэй эхилһэн наадан олон улсын болоод байхадань, би тон ехээр баярланаб. 
Үнгэтэ бэшээр буулгагдаһан түрүүшын“Алтарганын” бэшэлгэнүүдые мүнөө интернет соо харахада, “Алтаргана-1994” гээд бэшээтэй, тэгэн дундань улаалзай сэсэг зураатай тайзанай саана харагдана. Үбгэд, хүгшэд, залуушуул, хажуудань һонирхол дүүрэн үхибүүд булта нэбшэгэрээрээ зогсоод “Алтаргана” дуугаа аялан дуулажа байна, тэдэнэй сэлмэг һайхан шарайнуудые харахада ехэл гоё даа. Түрүүшын “Алтаргана”нааданай Хэнтэйн аймагта болоһониинь удхатай.  Агууехэ Эзэн Чингис хаанай түрэһэн тоонто Дадал нютагта  эхи абаһан “Алтаргана” наадамнай олон улсын болоод, бүмбэрсэг дэлхэйн буряад-монголшуудые дхэригтөө суглуулжа байна.  Түрүүшын“Алтаргана”нааданай арадай дуунай мүрысөөнэй шагналтаниие нэрлэбэл, Биндэр сомоной Батбаатар нэгэдэхи, Гомбо гуай гурбадахи, Дадал сомоной Янжима гуай хоёрдохи һуури эзэлһэн байха юм.
2010 ондо Улаан-Баатарта “Алтаргана”нааданай үедэ театрай музей хараха гэжэ ябатараа, Содномдаржаагийн Хандацырен абгайтай танилсабаб. Талаамни болоходоо, намда хэрэгтэй һонин хөөрэхэ хүн ходол намтай ушараад байдагынь гайхалтай. Хандацырен абгай урин налгай зантай, уһан буряад хэлэтэй, олон юумэ мэдэхэ хүн байба.Тэрэ намда театрай музей харуулжа, гид хүбүүнэй хөөрөө буряадшалжа үгэбэ. “Алтаргана” нааданай түүхэ тухай асуухадамни, мэдэхэеэ хөөрэжэ үгөө бэлэй: “Бальжинимын Дулмажаб гэжэ хүн мүнөө Бага нуурта ажаһууна. Тэрэнэй Гурба нуурта амаржа байхада, орой үдэшэндөө буряад залуушуул гоёор дуулалдадаг байгаа ха. Тэндэ суг амаржа байһан Эрдэничимэг эрдэмтэн эхэнэр хэлээ: “Энэ буряад аялга ямар гоё гээшэб даа. Соёлой ажалтан хадаа, Дулмажав та, буряад дуунай урилдаа зохёон байгуулха байгаат”.Тэрэ сагта Бальжинимын Дулмажав Хэнтэйн аймагай соёлой яаманай хэлтэсэй даргаар ажаллажа байгаад, энэ һанаашалга бэелүүлжэ, “Алтаргана” нааданай эхи табиһан хүн гээшэ. Энэ хүнэй нэрэ буряад арад түмэн мэдэхэ ёһотой,”- гэжэ хөөрөө бэлэй.
Монгол ороной Баяндун сомондо 2012 оной майн 26-да болоһон“Бага Алтарганын”нааданай үедэ“Алтаргана” нааданай эдэбхитэд, олон жэлдэ шүүгшэ (жюри) болодог Оюунсэсэг гуай, Намсарайн Хандама абгай, үндэр наһатай Намсарайн Ешинхорло абгай гэгшэд дээрэ хэлэгдэһэн баримтые баталаа һэн. Хандацырен абгайһаа олон юумэ мэдэхэ болоо һэнби. Олон жэл үнгэрөөшье һаань, юрөөлыень та олондоо дамжуулнаб: “Буряад аха дүү,арад түмэндөө тойроод ерэхэдэ далай шэнги, бусаад ерэхэдэ булаг шэнги оройгоороо орьёлжо, хаяагаараа харьялжа, урдуураа гараһаниие ундалуулжа, хойгуураа гараһаниие хооллуулжа, Найдан жүдэг шэнги үнэр үдхэн,Найман Намсарай шэнги баян тарган,алтан шара харгытай, үлзы хэшэгтэй ябахатнай болтогой!”.
2012 оной майн 26-да болоһон “Бага Алтарганын” үедэ нааданай ахамад шүүгшэ(жюри) Шарын Түмэрсүх гуайда хандахадамни, тэрэ иигэжэ хөөрэбэ: “Агада болохоёо байһан “Алтаргана-2012”олон улсын нааданда эрхим абьяастаниие шэлэжэ байнабди.Олон удаа “Алтаргана” нааданай шүүгшэ болоод ажаллааб. Би өөрөө халха хүн. Буряадууд угаа хэдэн үе мэдэхэ, онсогой ондоо бэрхэ ажалша зон юм.Буряад аялга дуунуудые би гоёшоодогби, дуулаха дуратайб. Ленинградта 1988 ондо соёлой дээдэ сургуули дүүргээ һэнби. Гуша гаран жэл соёлой ажалда ажалланаб. 2004 ондо “Алтаргана” нааданда Агын түлөөлэгшэдые хилэ дээрэ угтажа абаа бэлэйбди. Тэрэ гэһээр Агын соёлшодоор танил тала, найз нүхэдбди.  Агада болохоёо байгаа “Алтаргана-2012”олон улсын наадандаа баяртай уулзахабди.
Дадал сомондо хэдэн жэлэй саада тээ һалбаран задарһан алтарганын шарахан сэсэгүүд дэльбэеэ дэлгээн, Агын уудам талада угтахаар даллан байнал даа. “Алтаргана”олон улсын нааданай хүхэ мүнхэ тэнгэриин үнгэтэй сэнхир далбаа  намилзан дэлхэйн буряад-монголшуудые уряалан байнал даа.
2012 он. “Буряад Үнэн” һонин.
ЖЖЖЖЖЖЖЖЖЖЖ

ТҮРҮҮШЫН АЛТАРГАНА НААДАМАЙ ТҮҮХЭ
Монгол Уласай Хэнтэй аймагай Дадал сомондо буряад-монголшууд ажаһуудаг юм. Энэ нютаг эртэ урда сагһаа гурбан голой изагуур монголшуудай  амидаржа байһан Эзэн Чингис хаанай хүйһэ хүндэһэн тоонто нютаг гээшэ.
Арадшалал шэнэлэлгын эхилһэн 1992-1996 онуудта Хэнтэй аймагай засаг даргаар Дадал сомоной уугуул харьяата Цэдэндамбаагийн Балдандорж, аймагай соёлой хэлтэсын даргаар мүн Дадал сомонһоо уугуул харьяата Бальжинимын Дулмажав, Ардын дуу бүжгийн “Хаан Хэнтэй” чуулганай даргаар Мүнхжаргал, чуулганай дуу хүгжэмэй багша,  Монгол Уласай урлагай габьяата зүдхэлтэн Дуламын  Гомбо, Сэрээтэрийн Гүрсоронзон гэгшэд ажаллажа байгаа.
1994 ондо аймагай соёлой хэлтэс Дадал сомондо сайн дуранай арадай абьяастанай дунда буряад дуу дуулагшадай урилдаа зохёон бүтээхээр түсэблэбэ. Тэрэ үедэ Дадал сомоной засаг даргаар Хуасай омогой Галсанай Доржсурэн,
ИТХ-ийн нарин бэшэгэй даргаар Хуасай омогой Баатарцогтын Даваажаргал, Засаг даргын орлогшоор Балбарай Ганхуяг минии бэе, ниигэмэй бодолгын түшэмэлээр Боржигин угай Чимиддоржын Баярмаа гэгшэд ажаллажа байгаа.
1994 оной 3 сарын эхеэр буряад дуунай урилдаа зохёон ябуулаха тухай шиидхэбэри, түсэб хүрэнгыень орон нютагһаа гаргашалха тухай аймагай Засаг даргын албан  тоото бэшэг ерээ һэн. Сомоной засаг дарга уг албан бэшэг үзөөд, Засаг даргын орлогшо болон сомоной ниигэмэй бодолгын түшэмэлнэртэ буряад дуунай урилдаа бүтээхэ, түсэблэхэ  даабари үгөө һэн. Буряад дуунай урилдаа бүтээхэ ажалдамнай мүнгэн хэрэгтэй болоо һэн. Хэнтэй аймагай түбэй “Субарга” гэжэ хубиин үйлэдбэри эбээн тэдхэжэ туһалһан юм. Энэ үйлэдбэриин захирал Дадал нютагһаа уг гарбалтай Хүбдүүд омогой Дашдаваагий Дашдондог гэдэг залуу хүн шагнал гардуулгада 30000 түхэриг мүнгэ үгэжэ ууган нютагтаа туһалһан гээшэ.
1994 оной 6 һарын 11-13-да буряад дуунай урилдаагаа зохёон бүтээхээр шиидхэбэри абтаа һэн. Биндэр, Батширээтэ, Баян-Адарга, Норовлин сомонуудай арадай абьяастаниие буряад дуунай урилдаанда уряал эльгээгээ бэлэйбди. Табан сарын эхеэр урилдааниие зохёон байгуулха комисси байгуулагдажа, комиссиин даргаар намайе томилоо һэн. Тиигээд сомоной арадай абьяастануудаа суглуулаад, бэлдэжэ эхилээбди. Энэ үеэр
Баярмаа, Даваажаргал аха, бидэнэр юрын лэ һайн дуранай уран һайханшадай урилдаан бэшэ, нэгэл һайхан шэнэ юумэ, буряад-монгол хүн зоной урлаг соёл, зан заншалаа магтан дуулаһан, һэргээн дэлгэрүүлһэн, хожомоо уламжалал болон ябажа байха юрэ бусын һүрлэг томо һайхан наада эхилхэ юмсан гэжэ ярилсажа эхилээ һэмди.
Табан һарын дундуур зохёон ябуулаха комиссиин хурал боложо, бэлэдхэл ямар ябажа байна гээшэб гэжэ ярилсабабди. Сомоной засаг дарга Доржсурэн, ИТХ-ын нарин бэшэгэй дарга Даваажаргал, Тамгын газарай дарга Үзөөн хамниган Сэрээнэнэй Оюунбилэг болон бусад хамтадаа арбаад хүн комиссиин хуралда хөөрэлдэбэбди.
Буряад-монгол арад түмэнэй урлаг соёлой наадамын албан ёһоор эхилэл, хугасаа тогтоое гэлсээд, 2 жэлэй нэгэ дахин бүтээхээр хөөрэлдэбэбди. Тиигээд би наадамнай тодорхой нэрэтэй байхань зүйтэй гээшэ ха гэжэ һаналаа мэдүүлбэб. Би дотоноо “Тоонто нютаг” юм гү, али “Алтаргана” гэһэн дуунай нэрэ үгэбэл зүгөөр юм даа гэжэ бодожо ябаһанаа хэлээб. Ушарынь хадаа, бүхы буряадуудай дуратай, хүндэлдэг, мэдэдэг али нэгэ дуунай нэрээр нэрлэжэ һүлдэ болгон дуулажа байбайл һайхан  байгаа гэжэ бодожо байгааб. Хүнүүд һаналаа хэлэжэ байба.
Доржсурэн дарга Улаалзай гэжэ нэрлэе, дууниинь ехэ һайхан юм гэжэ байба. Сомоной ниигэмэй бодолгын түшэмэл Ч.Баярмаа Алтаргана гэдэг һайхан соносогдожо байна гэжэ һанамжаа хэлэбэ. Доржсурэн дарга өөрынгөө һаналаар зүдхэжэл байба. Баярмаа, Даваажаргал ахай болон бусад хүнүүд “Алтаргана” нэрэ үгэе гэжэ намай дэмжээ һэн. Тиигээд олоной һаналаар “Алтаргана” нэрэ дээрэ тогтожо, наадамай эмблемэ зураха даалгабаритай болобоб.
Би тэрэ үедэ алтаргана ургамалые буруугаар һанадаг байгааб. Агдаргана гэдэг  улаан сэсэгые алтаргана гэжэ һанажа ябааб. Тиигээд би томо дугы тойрог зураад, тэгэн дундань табан дэльбэтэй үзэсхэлэнтэ улаан сэсэг зураад, дээрэнь дугылуулан Буряад түмэнэй дуунай наадам, доронь дугылуулан “Алтаргана-94” гэжэ бэшээд эмблемэ болгон зурабаб.
Буряад-монгол түмэн зоной дуу хүгжэмэй, урлаг соёлой анха түрүүшын “Алтаргана” наадамнай 1994 оной 6 һарын 11-13-да Эзэн Чингис хаанай тоонто нютагта, алтанхан Онон, арюухан Балжын хоорондо, мүнхэ ногоон нарһан ойтой Дэлюун Болдог, Баян-Обоогой эбэртэ дуутайхан, шууяатайхан наадам боложо үнгэрһэн юм.
Эгээн түрүүшын “Алтаргана” наадам бүтээхэдэ, аймагай зохёон байгуулагшадые ахалжа аймагай Засаг даргын орлогшо Батамүнхэ, “Хаан Хэнтэй” чуулганай дарга Мөнхжаргал, Дуламын Гомбо багша,”Хаан Хэнтэй”  чуулганай хүгжэмын ударидагша Батноров , Базарваанийн Авирмад гэгшэд  шүүгшэдээр ажаллаа һэн. Тэдэнэр шэн сэдьхэлээрээ бидэниие дэмжэжэ “Алтаргана” наадыемнай улам һайхан болголсоһон хүнүүд гээшэ.  “Хаан Хэнтэй” чуулгын зүжэгшэд ерэжэ, наадамай хүтэлбэридэ оролсон,  буряад-монгол түмэн зондоо ая дуугаа үргэн тоглоһон юм. Монгол Уласай үндэһэн телевидениин хүгжэмэй студиин бүлгэм ерэжэ , түрүүшын “Алтаргана” наадамые буулгажа, һүүлдэ хоёр дахин орон даяар дамжуулга хэжэ үзүүлһэн бэлэй.
Эгээн түрүүшын “Алтаргана” наадамда Дадал, Биндэр, Батширээтэ, Мүрэн, Үндэрхаан, Бэрхэ нютагуудһаа бэлигтэй абьяастан хабаадаһан байна. Дадал сомонһоо Цэдэндоржын Янжимаа, Биндэрэй ахамад абьяастан Гомбо гуай, залуу абьяастан Батбаатар, Мүрэн сомонһоо Бадрал дуушад түрүүлжэ түрүүшын “Алтаргана” наадамай алтан, мүнгэн медаль шагналнуудта хүртэһэн юм.  Дадал сомонһоо залуу абьяастан Одончулуун, Нарангэрэл, Цэрэнпаа, Цэвэлмаа, Энхмэнд, Сэнжим, ахмадуудһаа Дашням, Хорлоо, Цэнджав гэгшэд оролсоһон, бусад нютагуудһаа бүхыдөө 30-аад абьястан, 50 гаран айлшад түлөөлэгшэд хабаадаһан байна.
“Алтаргана” наадамай түгэсхэлдэ Онон голой Цээнтэйн тохойдо түүдэг табижа, бүхэли һүниндөө ёохороо хатаржа, хүгжин цэнгэлдэжэ байгаа бэлэйбди. Багахан горхонһоо эхи абаад үргэн мүрэн боложо хабтайдаг мэтэ, “Алтаргана” наадам олон улсын хэмжээндэ дэбжэн дэгжэжэ, улам һайхан боложо байхадань, бидэнэр Дадал сомонойхид наадамай эхи табижа,  бүтээлсэжэ байгаа һэмди гэжэ бахархадагбди, омогордогбди.
Балбарын Ганхуяг, 1994 ондо Дадал сомоной засаг даргын орлогшо байһан,
“Алтаргана-1994”  наадамай зохёон байгуулха комиссиин дарга.
Монгол Уласай “Алтаргана-2012” гэһэн сэдхүүлһээ абтаба.
Намжилма Бальжинимаева буряадшалба.   
ЖЖЖЖЖЖЖЖЖЖ

АГАДА 2002 ОНДО БОЛОҺОН АЛТАРГАНА ТУХАЙ
Бүгэдэ буряадуудай “Алтаргана” наадан 2002 ондо ород-монгол хилэ алхажа Уласхоорондын хэмжээндэ гараа һэн ааб даа. Тэрэ үедэ Агын тойрогые Жамсуев Баир Баясхаланович толгойлжо байгаа һэн. Түүхын богонихон болзор соо Агын тойрогые ямар үндэр дээдэ хэмжээндэ урган һалбаруулжа шадаа гээшэ һэмбэ гэжэ гайхахаар юм! Ухаатай сэсэн ударидагша түрэл арадайнгаа түлөө гэһэн адлихан бодолтой, нэгэ зорилготой бүлэг хүнүүдые тойруулаад, ямар ехэ юумэ хэжэрхиһэн гээшэб! Ямар ехэ барилга хэгдэһэн гээшэб! Тэрэ сагта агынхидай доторой сэдьхэл ондоо болоо һэн, бултанай эрмэлзэл урагшаа һанаатай, найдал дүүрэн нюдэдынь ялалзажа байгша һэн. “Тос-тос” гэжэ барилгашадай һүхын абяан үдэр һүнигүй гэхээр хаа хаанагүй дуулдажа байдаг байгаа. Гансахан хүнэй эрмэлзэл ямар ехэ юумэ бүтээжэрхидэг юм гээшэб гэжэ гайхамаар!
Эгээл энээхэн үедэ бүхы дэлхэйн буряадуудай “Алтаргана” наадан Агын дүүмэдэ болоходонь, хаа хаанагүйһээ энэ нааданда айлшад ерээ һэн. Уласхоорондын һайндэрые агынхин түгэс бэлэдхэлтэй угтаа бэлэй. Айлшадые угтажа абаад, тусхай автобусуудта һуулгаад, шэнэ баригдаһан түхеэрэлгэнүүдые харуулаа бэлэй.
Нэн түрүүн Агын гимназиин шэнэ гэр толлолго хараабди. Уужам һаруул классууд үүдээ сэлин, холын айлшадые угтан абаба. Географиин кабинет соо парта бүхэн дээрэ глобус, биологиин кабинет соо парта бүхэн дээрэ микроскоп,  компьютерна класс соо шэб шэнэхэн компьютернууд. 2002 ондо энэмнай гайхамшаг һонин байгаал даа!
- Бэлиг талаангаар илгарһан, эрдэмдэ абьяастай, эрхимээр һурадаг хүбүүд, басагад манай һургуулида һурадаг. Округой 49 һургуулиһаа шэлэмэл үхибүүд журналистнууд, оршуулагшад, экономистнууд, засаг түрэ бариха, арад зоноо ударидаха хүнүүд болохоор бэлэдхэл абана. Манай гимназистнууд ород, буряад, англи, хитад, француз ба монгол хэлэнүүдые шудална, - гээд гимназиин директор Батомункуева Агама Дунгилаевна хөөрөө һэн.
Айлшадай кортеж Ага һууринай зүүн-хойто зүг руу зорибо. Эндэ тамуужанай хүдэлмэрилэгшэдэй ажаһуудаг микрорайон. Эндэһээ үхибүүдээ аяар холо центр хүрэтэр хүүгэдэй сэсэрлигтэ абаашадаг һаа, мүнөө түрэлхид ехэ баяртай. Хажуудань “Булагхан” гэһэн хүүгэдэй сэсэрлиг нээгдэбэ ха юм.
- Эндэ хүүгэдэй сэсэрлигэй нээгдэжэ байһанда би ехэл баяртайб даа. Үхибүүдэй олон боложо байһан ушар хадаа арад зоной ажабайдалай һайжаржа, өөдөө боложо байһанай тэмдэг гээшэ, - гэжэ тэрэ үедэ Агын округой толгойлогшо байһан Жамсуев Баир Баясхаланович тиихэдэ хэлээ һэн.
Тэрэ үедэ 2002 ондо Алтарганын нааданай урдахана Агын дасанай Согчин дуган шэнэлэн һэльбэгдээд байгаа. Шатаһанай һүүлээр мүнөө шэнээр баригдажа байна гээшэ ааб даа. Бүтэхэдөө үшөө гоё һайхан дуган бодохо байха. Анхан сагһаа хойшо Агын дасан буряадуудай ажабайдалда ехэ нүлөө үзүүлдэг байгаа. Түбэд эмнэлгэ шудалһан эмшэ ламанар эм залаха, бурханай номууд барлагдадаг байһан байна. Тэрэ үдэр Согчин дуганай добжоон дээрэ хамба лама Дамба Аюшеевэй хэлэһэн үгэнүүд түүхэдэ үлөө:
- “Алтарганын” һайндэрые угтуулан Согчин дуганаа һэргээжэ шэнэлээд, арамнайгаа хэжэ байһандатнай баярлан амаршалнаб. ХIХ зуун жэлэй һүүл багта һайхан дасан бүтээһэн Агын буряадуудай нэгэдэхи баатаршалга гэжэ тоолоноб. Хатуу шэрүүн сагта энэ дасанаа һандарган унагаангүй байһаниинь, Агын буряадуудай хоёрдохи баатаршалга ха юм. Анхан ямар байгааб, тон тиимээр шэнэлэн бодхооһон үйлэ хэрэг – гурбадахи баатаршалга гээшэ.
Агын стадион дээрэ “Алтарганын” нааданай эхилхэ үедэ тугууд намилзажа, далбаанууд дэгдэлзэжэ, һүр һүлдэ бадараама хүгжэм зэдэлжэ, улад зоной шарай баяраар гэрэлтэжэ байгаа һэн даа. Һайндэрэй үедэ нэгэшье ама халамгай хүн харагдаагүй. Хүн бүхэн нютаг нуга дээрээ айлшадые угтажа байһандаа омогорхол дүүрэн, баяр баясхалантайнууд байгаа бэлэй. Журамай талаар, эмхидхэлэй талаар тон ехэ ажал хэгдэһэн, харюусалгата хүнүүд һайндэрые үндэр хэмжээндэ үнгэргэхын түлөө нилээд ехэ ажал ябуулаа байна гэжэ ойлгохоор байгаа бэлэй.
Иосиф Кобзон нагаса тухай нэгэ хэды үгэ. Тэрэ зун Агын стадион дээрэ суута энэ хүниие түрүүшынхиеэ хараа бэлэйб. Сэтгүүлшэдээр уулзажа, асуудалнуудта харюусана гү, барилдаашадта шагнал барюулна гү, үнинэй уулзаагүй хүнүүдээр тээ тэндэхэнэ юун тухайб даа хөөрэлдэнэ гү, алишье сагта хүнүүдтэ хүндэтэйгөөр хандадаг, сэхэ сэбэр зантай, үнэн сэхэ үгэтэй, ухаатай сэсэн нюдөөр хүниие сэхэ шэртэн харадаг хүн юм гэжэ адагладагби.
2002 ондо “Алтарганын” нээлтэ дээрэ СССР-эй арадай артист И.Д.Кобзон иигэжэ хэлээ һэн:
- Хэдэн жэлэй саада тээ Москвада шахтёрнууд каскаараа асфальт тоншожо, засаг түрэдэ, президентдэ эрилтэ табижа шууяжа байхадань, буряад арад һайн саг ерэхэ гэжэ найдалаа алдаагүй, тэсэбэритэйгээр ажалаа хэжэ, бүхыгөөрөө оролдожо байгаа. Уужам тэнюун сэдьхэлтэй, түни түбшэн буряад арадые Гүрэнэй дүүмэдэ түлөөлжэ байһандаа омогорхоноб.
Агын тойрогой толгойлогшо байһан Баир Жамсуевай хэлэһэн үгэнүүд мартагдашагүй:
- Би Ага нютагай газар уһан дээрэ түрэһэндөө, энэ нютагай хүбүүн байһандаа хододоо омогорходогби. Нютагаархинаараа суг хамта ажаллажа байһандаа, суг хамта “Алтаргана” нааданиие бүтээжэ байһандаа жаргалтайб.
2002 ондо Агада “Алтаргана” наадан болоходоо, эгээн гоёор болоо һэн гэжэ мүнөө һанадагби. Тоонто нютагһаа һайхан дайда энээхэн дэлхэй дээрэ үгы даа. Наһатай болохо бүреэ эхэ нютагтаа эмээхэй болодогбди. Эхэ нютагаа магтадагбди.
2002 он. “Буряад Үнэн” һонин.
ЖЖЖЖЖЖЖЖЖЖЖ

АРЮУН ҺҮЛДЭТЭЙ “АЛТАРГАНАМНАЙ”!
Бүгэдэ Буряадай уласхоорондын “Алтаргана” нааданда зориһон бидэнэрэй хоёр гүрэнэй хилэ алхажа гарамсаарнай, Монгол ороной заха хизааргүй уудам тала урдамнай нэмжын харагдаба. Ноб ногоон зүлгэ дээрэ саб сагаан һэеы гэрнүүд сайбалзан харагдана. Адуун һүрэг, үхэрнүүд, тэмээнүүд, һарлагууд, хони ямаад аажамаар бэлшэжэ байхыень харахада, нюдэндэ урин байгаа, эртэ урда сагта элинсэгүүднай иимэхэн зөөдэл байдалтай ажамидаржа байһан байгаа хадаа гэһэн бодол һанаанда ороно. Тиигэбэшье мүнөөнэй малшан айлай эшэгы гэрэй дээбэри дээрэ спутникова антеннэ, газаань хитад трактор, хари гүрэнэй ялагар гоё машина табяатай байхадань, яагаашье хадаа ХХI зуун жэлдэ ажаһуужа байнабди гэжэ ойлгонобди.
Июлиин 21-эй үдэр “Алтаргана-2010” наадамай нээлтын үдэр. Стадиониие тойроод жагсаалда бэлдэжэ байһан хүн зониие харахада, угаа һонин байгаа.
Зүг бүриһөө ерэһэн буряадууд долоон үнгын һолонго мэтэ элдэб үнгын гоё торгон тэрлигүүдые үмдэнхэй, мүнгэн зүүдхэлээ ханхинуулһан басагад бэреэдые, улаан залаа хиидхүүлһэн малгайтай, энгэртэй гоё дэгэл үмдэнхэй, бүһэдөө мүнгэн хутагануудаа зүүһэн шамбай шиираг эрэшүүлые, сарюун дорюун үбгэд хүгшэдые, зохидхоноор оёһон татааһатай дэгэлтэй, шүрэ хуба шэмэгтэй үхид хүүхэдые, томоотой  алхалалдаһан хүбүүдүүдые харахадаа, ямар сэбэр сэмсэгэр нюур шарайтай, ямар гоё хубсаһатай, ямар омог дорюун буряад арад гээшэбибди гэһэн омогорхол дүүрэн мэдэрэл сэдьхэлдэм түрөө бэлэй.
Монгол ороной тугуудые намилзуулһаар Хэнтэйн аймагайхид, Батшэрээтэ һомонойхид, Булган, Хүбсэгүүл, Сэлэнгэ, Түб, Орхон аймагуудай түлөөлэгшэд, удаань Эрхүү можын, Үбэр-Монголой хизаарай, Буряад Уласай, Шэнэхээнэй түлөөлэгшэд һүр жабхаланта алхадалаар жагсаалда гараба, стадион соо байһан хэдэн мянган хүн зон халуун альга ташалгаар угтан байба.
”Алтарганын” айлшадые Монгол Уласай юрэнхы сайд С.Батболод, соёлой яаманай сайд С.Одхонбаяр гэгшэд хүндэлэн амаршалба. “Алтаргана-2010” наадамай һүлдэ дуунай хүгжэм доро “Алтаргана-2010” нааданай туг бодхоогдоходонь, сээжэ сэдьхэлээ уяруулан, баяртайнууд ёһолон зогсобобди.
Гэр бүлөөрөө нүүжэ ябаһан буряадууд элдэб наһанай хүнүүд, үхибүүд ходоог тэргэдэ һууһан стадионой талмай нара зүб тойроһоор гаража ерэбэ. Түрүүшын тэргэдэ Монголой суута дуушан, Дэмбэрэлын Жаргалсайхан һуунхай, “Мэндэ амар!” гэжэ дуу дуулан байхадань, жаргал зоболон, баяр уйдхар, түрмэ шорон, зөөдэл хахасал юу узөөгүйб даа энээхэн зуун жэл соо манай буряад арад гэһэн бодол толгойдомни эжэлүүдгүй ороод, тэсэжэл байһан зүрхэмни буряадуудаа хайрлаһандаа хайлашахадал гээд, халуун нулимса хасарыем хайража байгаа бэлэй.
Буряадуудай “Алтаргана” нааданиие иимэ һайханаар, иимэ гүрэн түрын үндэр хэмжээндэ эмхидхэһэн Монгол гүрэнэй засаг түрэдэ баяр баясхалан хүргэхэ ёһотойбди. “Алтаргана-2010” нааданай үедэ Монгол гүрэнэй телевидениин бүхы шахуу каналаар һайндэр тухай дамжуулга харуулжа байгаа. Монголдо ажаһуудаг буряадууд тухай, буряадуудай зан заншал, ёһо гурим, хубсаһа хунар, уг гарбал, түүхэ тухай хэдэн һонин дамжуулгануудые хаража баярлааб. Харин Монголой сэнхир дэдгэсдэ интервью үгэхэдөө, зарим буряадууд   ородоор хэлэжэ байхадань яһаа ябтайжа һуугаа һэмдаа, шада-яда буряадаараа хэлэхэеэ яашоошье гээшэб даа гэжэ голхормоор байгаа һэн. Энээн тухай абяагүй байхаар бэшэл даа.
Июлиин 22-ой үдэр “Буряадай нэгэ үдэр” гэһэн аман зохёолой бүлгэмүүдэй мүрысөө хаража үнжэбэб. Заал соо нэгэшье сүлөө һуури үгы, харагшад ямаршье томо жюриһөө өөрэгүй, дуу дуулахадаа зүб аянгална гү, зан заншал зүб харуулна гү, гэхэ мэтэ шүүжэ шалгажа, анхаралтай шагнажа байгаа һэн. Тайзан дээрэ дуу дуулахадань, дагаад гүнгэнэхэшье хүнүүд олон.
Ивалгын аймагай “Гуламта” аман зохёолой бүлгэм һонин ёһо заншал харуулаа. Урдань бэри хүн гэрэй баруун хажууда гараха эрхэгүй байһан, хүгшэрхэдөө хадам эжынь бэриингээ хорюул таһалжа, гал гуламтын эзэн эхэнэр болобош гэһэн заншал бүтээдэг байһан байгаа. Хүгшэн хүршэ һамгадаа дуудаад, гал гуламтадаа һү, сагаан эдеэ, тоһо үргэнэ, гал заяашадаа мүргэнэ, энэ һонин заншалые ивалгынхид шадамар бэрхээр харуулжа шадаһан байна.
Бэшүүрэй аймагай Харлан нютагһаа үндэр наһатай гурбан хүгшэд, орден медаляа зүүнхэй, залуушуулдаа ёһо заншал, оньһон үгэ, таабари, урданай дуу заана, холо газарые холо гэнгүй, “Алтаргана” наадандаа ерээд, залуушуулаар ана-мана мүрысэжэ байхадань баясамаар.  Захааминайхид «Гал заяашамнай» гэжэ наада харуулжа, хүрэл медальда хүртэһэн байна. Тус бүлгэм хонгоодор буряадуудай зан заншал, ёһо гурим, дуу хатар һэргээжэ, харуулжа, залуу үетэндөө заажа, дамжуулжа байдаг юм гээд магтан хэлэмээр.
Улаан-Баатар хотын “Жэргэмэл” бүлгэм шүүр шэдэлсэхэ наада харуулба. Шүүр шэдэгдэһэнэй һүүлээр, шүүр бэдэрһэн болоод, хүбүүн басаган хоёр харанхыда уулзана, дахяад хэзээ уулзахабибди гэжэ болзолдоно. ”Болзоон”гэжэ урданай буряад арадай дуун соностоно. Урда сагта дурлалсаһан хоёр залуушуул хүнүүдэй нюдэн дээрэ уулзаха аргагүй байгаа, тиигээд шүүр шэдэлсэдэг нааданай үедэ үгэеэ ойлголсодог, үгэ хүүрээ андалдадаг, заримдаа хуби заяанай, наһанай хэрэг бүтээдэг байгаа ха юм.
Шэнэхээнэйхид буряад арадай түрэ хурим харуулба. Хадамда гараһан басаганай үһыень хахалжа, хоёр гүрэлөө болгон гүрэнэ, һамган дэгэл, уужа үмэдхүүлээд, бэриеэ шүтэжэ ябаһан бурхандаа, тахижа ябаһан гал гуламтадаа, аба эжыдээ мүргүүлнэ. Уусын дууе хүнэй уяршахоор гоёор дуулаба. Сэдьхэлээ гаргажа дуулаһан дууе зүрхэеэ шэмшэрүүлэн соносожо, үнэн зүрхэнһөө хэлэһэн үреэл үгэнүүдыень шагнахадаа, наада хаража байһанаа мартажархёод, үнэхөөрөө, түрэ дээрэ түрэшэлжэ байһан шэнгеэр үзэгдэбэ.
Агын тойрогой гурбан коллективүүдэй харуулһан наада хужарлан харахадаа, ажалынь мүлижэрхиһэн юм шэнги өө-мөөгүй тодо, хурса удхатай, дуулаһан дуунуудынь удхаараа таараһан, нилээхэн ехэ бэлэдхэл хээтэй гэжэ эли бодо харагдана. “Таанад яахадаа иимэ бэлэдхэл һайтай, ходол түрүү һуури эзэлжэл байгшабта?” гээд  Буряад Уласай соёлшодой илалта туйлаагүйдэнь урмаа хухарһандаа, дүү басаганһаа асуубаб. Дүүмни Агын тойрогой Могойтын соёлой байшанай захирал Цырегма Бальжинимаевна Нанзатова: «Алтарганын» дүүрэхэдэ, бидэ удаадахи «Алтарганадаа» бэлдэжэ эхилдэгбди, ажалнай таһалгаряагүй үргэлжэлжэ байдаг, тиигээд аман зохёолой бүлгэмэй эдэбхитэднай хэжэ байһан ажалдаа уран бүтээлшээр, зохёохы үүсхэлтэйгээр хандадаг юм” гээд хэлээ һэн.
Июлиин 23-ай үдэшэ Улаан-Баатарай гүрэнэй соёлой байшан соо “Алтаргана” нааданай Гала-концерт ба түгэсхэлэй баяр ёһолол болобо. Ёһололой түгэсхэлдэ  Монгол гүрэнэй засаг түрын түлөөлэгшэ, соёлой,  эрдэм ухаанай яаманай сайд Одхонбаярай гарһаа  “Алтаргана” наадамай Туг  Ород Уласай  Үбэр-Байгалай  хизаарай губернатор Равиль Гениатулин хүндэтхэлтэй тодожо абаба.
- Монгол ороной Улаан-Баатар түб хотодо Бүгэдэ Буряадуудай “Алтаргана” наадам ехэ үндэр хэмжээндэ үнгэрбэ гээшэ. Бидэ 2012 ондо энэ һайхан наадаяа түгэс бэлэдхэлтэйгээр, гоё һайханаар, үндэр хэмжээндэ бүтээхэ гэжэ оролдохобди. Хоёр жэл болоод манай Үбэр-Байгалай хизаарай дэбисхэр дээрэ уулзалгада Та олониие уринабди, - гэжэ Равиль Гениатулин хэлээд, Агын тойрогой толгойлогшо Согто Бальжинимаевай гарта «Алтарганын» туг барюулба.
“Баабай Чингис изагууртай Байгалай буряад-монголшууд” гээд суута Бимбажаб дуушанай һүр жабхалантайгаар дуугаа эхилхэдэнь, заал соо һууһан хүнэй шагнажа байхадань, урма зориг бадаруулһан, һүр һүлдэ үргэһэн энэ дуунай аянга буряад арадай нэгэн гээшэб гэһэн мэдэрэл, бахархал, омогорхол, баяр түрүүлэн зүрхэ сэдьхэлыемнай доһолгоон байгаа бэлэй.
2010 он.

ЭБТЭЙ ЭЕТЭЙХЭН АЖАҺУУХАМНАЙ БОЛТОГОЙ
Буряад арад түмэнэй “Алтаргана” наадамай хүхэ номин туг бүхы дэлхэйн буряадуудые даллан дуудажа, хорин жэлэй саада тээ сэдьхэлэй дуудалгаар, зүрхэнэй зүнгөөр буряадуудай үрэ зүрхэнэй гүн гүнзэгыһөө анхан мүндэлһэн
Дадал сомондоо һөөргөө бусажа, монгол туургатанай нангин газар уһан Эзэн Чингис Хаанай тоонто нютагта июлиин 18-19-дэ боложо үнгэрбэ. Талын харгыда төөрижэ байжа, үдэр һүнигүй урагшаа дабхиха харгыдаа Онон хатан эжынгээ эхинииень хаража баясааб, эрьеэрнь саашаа ошохо бүримнай Онон мүрэмнай үргэнөөр хабтайн, налайн нэмжыжэ, наартай һайханаар харагдахадань, нюдэндэ урин байгаа һэн.
Дадал сомон хүрэжэ ерэхэдээ, Эзэн Чингис Хаанай хүйһыень булаһан газар шорой, тоонто нютагынь энэл даа гэжэ сэдьхэн, бага балшар наһандаа Тэмүүжэн энэхэн сэсэгтэ талаар ээрэмшээжэ гүйжэ ябаал даа гэжэ зүрхөө доһолгон, бишэрэл дүүрэн уяран байгаа бэлэйбди.
Дашбалбарта Бага Алтарганада танил дадал болоһон Доржо ахай Чэмэд абгай хоёртоео уулзажа, эльгэлэн тэбэрилдэбэбди. Тэдэмни үрөөндөө урижа, һонин һорьмойгоо хөөрэлдэжэ, улаан шарахан сайгаараа, амтатай ааруулаар хүндэлбэ, буряад-монголшуудай гурим ёһо гээшэ гэжэ хэлээд, мүнгэн бэлэг хадагтайгаар баряа һэн. “Алтарганын” уулзалганууд мартагдашагүй.
Олон улсын буряад соёл урлагай “Алтаргана” наадамда 10000 гаран хүн зон айлшалан буугаа гэжэ мэдээсэнэ һэн. 2002 онһоо хойшо бүхы “Алтаргана” наада хараһан, Баяндунда, Дашбалбарта болоһон Бага Алтарганада хараһан үзэһэнөө, уулзаһан хөөрэлдэһэнөө гэрэл зурагтайгаар олоной анхаралда табидаг хадаа, зэргэсүүлэн бодомжолжо мүнөө һанахадам, Дадал сомондо болоһон “Алтаргана” наадам эгээн арюухан һүр һүлдэтэйгөөр, эгээн гоёхоноор, сээжэ сэдьхэлдэ эгээн урин дүтөөр һанагдана.
Юундэб гэхэдэ, эдэ хэдэн мянгаад хүн зон тойроод, минии түрэл эхэ хэлээр хөөрэлдэнэ, юуб даа асуухадамни, сэбэр буряадаар харюусана, харин би өөрөө ород үгэ оруулангүй хөөрэлдэхэ гэжэ нилээн оролдооб даа. Үбгэд хүгшэд, жаахан үхибүүд, залуу бэреэд басагад, шамбай шиираг хүбүүд булта жэнхэни буряадаараа хөөрэлдэхэдэнь буряад хэлэнэй аялга соо умбажа, өөртөөл адлихан нюур шарайтай, нэгэ амисхаалтай өөрынгөө үндэстэн соо иигэжэл ябаха гээшэ ямар ехэ жаргал гээшэб гэжэ эндэл ойлгооб.
Хоёр үдэр соо жаргахын ехээр жаргааб даа! Буряад хубсаһаяа үмдэһэн, улаан залаагаа хиидхүүлһэн омог дорюун, гал гэрэлээр ялалзажа байһан нюдөөр намда энеэбхилэн байһан буряад-монголшуудаа, зуун жэлнүүдэй уулзуур дээрэ үнгэрһэн түүхэеэ эрьен хаража бодомжолон, мүнөөдэрэй ажабайдалаа шэнжэлжэ, шүүжэ, ерээдүй тээшэ жүдхэн тэгүүлхэмнай ямар дэмбэрэлтэй һайхан байнаб.
Наранай туяа доро алталмалаар харагдадаг алтан шаргал холтоһонһоо боложо алтаргана гэжэ нэрлэгдэһэн, бута бутаар ургадаг, шарахан сэсэгтэй, түхэреэхэн набшаһатай, ааяма халуунда гандаагүй, намарай ольбондо даараагүй, шэмэрүүн үбэлэй хүйтэндэ хүлдөөгүй, үхэр малда шэмэ тэжээл боложо эдигдээшье һаа, бүхэ үндэһэнһөө дахин ургадаг, татаашье һаа, ходорхогүй, угзараашье һаа, абтахагүй, отолоошье һаа, таһархагүй, тиимэл шангаһаа шанга, бүхэһөө бүхэ ургамал буряад арадай “Алтаргана” наадамай арюун һүлдэ болоһониинь гүнзэгы удхатай байна.
Номгон даруу зантай, тэнигэр уужам сэдьхэлтэй, “эмээлтые багтааха эрэшүүлтэй”, эльгэ нимгэн эхэнэрнүүдтэй буряад-монголшууд алтарганадаа адлихан бэе бэедээ найдамтай түшэг тулгуури боложо, эбтэй эетэйхэн ажаһуухамнай болтогой!
2014 он. Дадал сомон.

ЗҮДХЭЛИИНХИД ИЛАЛТА ТЭЭШЭ ЗҮДХЭНЭ
Дадал сомондо болоһон “Алтаргана-2014” нааданда Агын тойрогой Зүдхэли нютагай түлөөлэгшэд арбан медаль шагналда хүртөө гэжэ дуулаад, ямар гайхамшаг һонин юм, энээн тухай заабол бэшэхэб гэһэн бодол сэдьхэлдээ бөөмэйлжэ ябаад, одоол зорюута Зүдхэли ошожо, олон хүнүүдээр уулзааб, хөөрэлдөөб, тиигэбэшье Зүдхэли нютагаархинай илалтануудай нюуса таагаа гүб, үгы гүб, мэдэнэгүйб. 
Зүдхэлиинхид Орос гүрэниие түлөөлжэ эгээн түрүүшынхиеэ 2000 ондо Монголой Дашбалбарта болоһон “Алтарганада” хабаадаһан юм. Тиихэдэ Балма Цыренгармаевна арадай дуу дуулаад мүнгэн медаль шагналда хүртөө. Саяна басаган жаахан ябаад, 2004 ондо Чойбалсанда арадай дуу ханхинаса дуулаад “Алтаргана” нааданай хүрэл медальда хүртөө бэлэй. 2008 ондо Эрхүүдэ болоһон  “Алтарганада”  арадай дуунай мүрысөөндэ хабаадахадань, абьяас бэлигтэй Цымпиловтэнэй бүлэтэй танилсаабди. Тиихэдэ Эрхүүдэ Балма Цыренгармаевна Саян хүбүүнтэеэ арадай дуунуудые аргагүй гоёор зэдэлүүлжэ, мүнгэн медальнуудые Агынгаа олон тоото медальнуудта нэмэрилээ бэлэй.  Дадал сомондо болоһон “Алтарганада” Балма Цыренгармаевна буряад арадай дуугаар алтан медальда, Саян оршон үеын буряад дуу дуулаад мүнгэн медальда хүртөө, харин Саяна “Дангинын” мүрысөөндэ илажа, алтан медаль үбсүүндээ яларуулаа һэн. Айлай гурбан хүн иимэ илалта нэгэ үдэр соо туйлахадань ямар гайхамшаг байгаа гээшэб! Энээхэн илалтые дахяад хэншье дабтажа шадахагүйл даа!
Арадай дуушадай мүрысөөн хатуу шанга тэмсээн соогуур үнгэрдэг. Монгол орондо ошоод, эдэ олон дуушад соо илаха гээшэмнай тиимэ бэлэн бэшэ хэрэг. Дуушанда ирагуу һайхан хоолой, хүнүүдэй зүрхэ шэмшэрүүлмэ дуулаха шадабари, заабол илахаб гэһэн эрмэлзэл зориг хэрэгтэй. Балма Цымпилова «Занданхан бүреэтэй ташуур” гэжэ дуугаар “Алтарганын” алтан медальда хүртэхэл  ёһоороо хүртөө һэн.
“Дангина” мүрысөөн хүн зоной харахада, нюдэ хужарлуулма гоё аад, тэмсээнэй талаар эгээн хатуу мүрысөөн гээшэ ааб даа. Дангинанар нютаг нуга тухайгаа сулгы буряадаараа хөөрэхэ, дуу дуулаха, хатарха, уг гарбалаа, ёһо заншалаа һайн мэдэхын хажуугаар, жэбжэгэр гоё бэетэй, сэбэр сэмсэгэр шарайтай байха гэһэн дүримэй ёһоор эрилтэтэй. Буряад арадай басагадай һайханиинь, бэрхэниинь, сэсэниинь Агада байдаг гэжэ Саяна Цымпилова гэршэлжэ шадаа, «Алтаргана»  нааданай алтан медаль шүүжэ, нютагаархинааа баярлуулаа бэлэй.
Саян Цымпилов оршон үеын дуу дуулажа «Алтаргана» нааданай мүнгэн медальда хүртөө һэн. Саян эжыдээш, дүү басагандаа, нютагаархиндаа урма зориг  бадараажа,  бултанай түшэг тулгуури ябаа һэн. Таанадта хэн дуу заагааб, яахадаа таанад дуугаараа иимэ ехэ илалта туйлажа шаданабта гэжэ эдэ гурбан Цымпиловуудһаа асуухадамни, бидэндэ этигэл найдал асардаг одо заяамнай, дуушанай замда залуурнай болодог Намсалма Дамбиевна Дамдинцыренова багшатайбди гэжэ дуулгаа һэн. Утасаар хонходоод, үглөөдэр уулзахабди гэжэ Намсалма Дамбиевнатай хэлсээд, үдэшэ орой Зүдхэлиин Соелой байшанай хажуугаар гарахадамни, зайн гал яларжа, соёлой гуламтаһаа хүгжэмэй абяан дуулдажа байгаа һэн. Энэ хадаа Намсалма Дамбиевна Дамдинцыренова жаахан үхибүүдтэ дуу заажа байгаа һэн. Тиимэ тула ерээдүйдэ нютаг нугаяа суурхуулха дууша хүбүүд басагад Зүдхэлидэ  урган бодожо байна гэжэ мэдэхэ ёһотойбди.
Дадал сомондо зүдхэлиинхид үшөө юугээрээ гайхуулааб гэхэдэ,  Зүдхэлиин модельер Жалсанова Дарима Батомункуевна “Буряад хубсаһан: ёһо заншал ба оршон үе саг” гэһэн мүрысөөндэ мориной дэлһээр томожо бүтээһэн  хаанаш харагдаа, үзэгдөөгүй хубсаһанай коллекци харуулжа, алтан медаль абахадань гайхамшаг һонин байгаа бэлэй. 
Зүдхэли нютагай гулваа Болотов Баяр Базарсадаевич түрүүтэй,  нүхэрынь Болотова Аягма Самбаевна болон олон һур харбагшад Дадал сомондо онсо мэргэнээр харбажа, олон медальнуудта хүртэһэн байна.   
Зүдхэли нютагаархин эдэбхи үүсхэлтэй, урдалхуу зантай, урагшаа һанаатай,  илалтын  зүргөөр зүдхэмжэтэй,  түрэл арадайнгаа зан заншал алдаагүй  улад зон байна.  “Алтарганын” арбан медальнуудые Ага нютагтаа асарһан зүдхэлиинхидэй зулай дээрэ илалтын одо заяан толорно, бурхан багшын адислаһан абьяас бэлиг тэдэниие хүреэлнэ,  үбсүүн дээрэнь “Алтарганын” алтан, мүнгэн  медальнууд ялархал ёһоороо яларна!
2014 он. Дадал сомон.
ЖЖЖЖЖЖЖЖЖЖЖ

АРАДАЙ ДУУН СУБАД ЭРДЭНИ МЭТЭ
Арадай дуун соо ая гангын хангалаар анхилһан таламнай, хүрьһэтэ хангай дайдамнай, арюухан Байгал далаймнай, тэрэнгиин сэсэгээр зэрэлгээтэһэн уула хабсагаймнай, арадай дуун соо урайни урайн түүхэ домогнай...
“Алтаргана-2008” наадам Эрхүү можодо болоходонь, арадай дуунуудай урилдаан Усть-Ордада болоо бэлэй.
Хаана “Алтаргана” болоноб, тэндэхи нютагай дуушад олоороо Алтарганада хабаададаг гэжэ адагламаар байдаг. 2008 ондо Эрхүүгэй можоһоо арадай дуунай урилдаанда 22 дуушадай хабаадахадань баярламаар байгаа һэн. Эдэниие нэрлэбэл, Сергей Балдаев, Вероника Петонова,  Лассалина  Иванова, Надежда Николаева, Василиса Урбанова, Туяна Походиева, Оксана Хингелова, Ирина Токтонова, Доржи Николаев, Роман Дамбинов, Ринчин Харахинов, Василий Кузьмин (түрүү һуури эзэлээ), Георгий Коняев, Анатолий Алексеев, Ирина Степанова, Татьяна Турлакова болон бусад. Эдэ нэрэнүүдые хуушан блокнот сооһоо буулгажа абабаб.
Арбан жэл үнгэрөөшье һаань, хэниинь ямар дуу дуулаа һэмбэ, ямараар дуулаа һэмбэ, хуу нюдэндэм харагдажа байһан шэнги. Эрхүү аялгаар дуулаһан дуу һайхашаан соносоһоноо, буряадаараа дуулаха дуушадай олон байһаниие гайхаһанаа мартадаггүйб. Арадай дуунай зэдэлжэ байгаа сагта буряад хэлэн мүхэхэгүй.
2016 оной намар Оһын аймагаар, Үбэсэ, Борохаал, Бэлшэр нютагуудаар “Мүнгэн тобшо” сайтын Интернет-конкурсдо материал суглуулжа ябахадаа, олон зоноор уулзааб, видеобэшэлгэ хээб, хөөрэлдөө бэлэйб.  Байгалай баруун тээхи буряадууд түрэл хэлэеэ мартаагүй, зан заншалаа алдаагүй, тогоонойнгоо архи нэрэһээр, домог түүхэеэ түүрээһээр, үреэл үгэеэ хэлэһээр, нютагай аялгаар хөөрэлдэһөөр зандаа байдаг гэжэ уулзаха бүреэ баярладагби. Байгалай баруун тээхи буряадууднай мүнөө зун болохо “Алтарганадаа” буряад арадай дуунай урилдаанда эрхим бэлэдхэлтэй угтажа байһан байха гэжэ этигэнэб.
“Алтаргана-2008” наадамда дуу дуулажа ябаһан залуу дуушад Саян Цымпилов (Ага), Роксана Санданова (Ярууна), Саяна Цымпилова (Ага), Туяна Банзаракцаева (Захаамин), Эрдэнэбаатар (Монгол Улас) гэгшэд дуушанай мэргэжэл шэлээд, мүнөөдэрэй сагаар эрхим дуушад гэжэ дэлхэй дүүрэн суурхаад байна.
Хоёр жэлэй саада тээ Үндэһэтэнэй номой санда “Сэгээн дуун” гэжэ нэрэтэй Байгалай баруун тээхи буряадуудай арадай дуунда зорюулагдаһан уулзалга болоо һэн. Арадай аялга дуун бидэнэй сээжэ сэдьхэл уяруулха, эльгэ зүрхэндэмнай урма зориг бадарааха эди шэдитэй гээшэ. Энэ уулзалгада арадай дуунда дуратайшуул номой сан  соо  заалаар  дүүрэн сугларһан байгаа һэн. Энэ уулзалгые Чайковскиин нэрэмжэтэ хүгжэмэй һургуули, Үндэһэтэнэй номой сан найруулан зохёогоо һэн. Суута Алла Галдановна Балдаева түрүүтэй “Магтаал”, “Аза хүсэл”, “Хараасгай” гэһэн аман зохёолой бүлгэмүүд, Дашанима Санжиевич Дугаров, Лидия Даниловна Дашиева, Надежда Цыденовна Цибудеева, Буряадай композиторнуудай холбооной түрүүлэгшэ Лариса Николаевна Санжиева, дуу хатарай “Байгал” театрай хүтэлбэрилэгшэ Дандар Жапович Бадлуев болон бусад далайн саада тээхи буряадуудай арадай дуунууд тухай һанамжа бодолоо сугларагшадта хөөрөө бэлэй. “Сэгээн дуун” гэжэ нэрлэһэн энэ уулзалга дээрэ баруун буряадуудай дуунуудые шагнажа, хужарлаа бэлэйбди.  Урдань “Архиин дуун” гэжэ нэрлэдэггүй байгаа гээд Оһын аймагай Үбэсэ нютагай Булгита Ивановна Халматова хэлээ һэн.  “Нам дуун”, “Зугаа дуун” гээд хэлэдэг һэн гэжэ хэлэнэ һэн. “Сэгээн дуун” гэхэдээ, гүүнэй һүөөр архи нэрэдэг байгаа гү?  Сэгээ(кумыс) гээшэмнай архи бэшэ, хүнэй бэе махабад аргалдаг эм домто ундан гээшэ ааб даа.
Арадай дуун тухай зугаа дэлгээһэн, арадай гүн сооһоо мүндэлһэн гоё дуунуудые зэдэлүүлһэн иимэ уулзалга түрүүшынхиеэ болоо. Эндэ дуулалдаһан дуунуудые шагнажа, дуулаһан уладууд дуулажа, соносоһон бидэнэр сэдьхэлдээ сэсэг таряабди гэжэ хэлэмээр. Һүр һүлдэ  бадарааһан жэгтэй  гоё дуунуудые соносожо баярлаабди.
Зүүн буряадуудай арадай дуунуудые яһала дуулалдадаг, Буда-Ханда Дашиева, Бадма-Ханда Дашиева, Чингис Раднаев, Алдар Дашиев гээд суута дуушаднай  урданай  дуунуудай  аянга арад зондоо тайзан дээрэһээ зэдэлүүлхэ, дэлгэрүүлхэ хэрэгтэ ехэхэн ажал хэһэн, хэжэшье байна  гээшэ.
Байгалай баруун тээхи буряадуудай дуунай аялга, нугалбариие эхын һүнтэй бэедээ шэнгээгүй хүн дуулажаш шадахагүй хаш даа гэжэ би һананаб. Тойроод юун болоноб, мүнөөдэр хаана юун болооб, һонин дуулгажа тэрэ доронь зохёогоод, хүгжэмдэ оруулаад, ханхинаса дуулалдадаг байгаа.  Тэрэл дуугаа дабтаад дуулахадаа, мүлижэ үшөө гоё болгоод саашань дуулалдаха эди шэдитэй байхань гайхамаар.  Дууриин дуушан эрхүү буряадуудай дуу яажашье оролдоо һаа, тон тэрэ анханайнь аянга, нугалбари арга маяг  гаргажа дуулажа шадахагүйл ха даа гэжэ һананаб. Эндэ зэдэлһэн дуунуудые шагнаад, залуушуул һонирхожо болохо, һажаалдаад дуулалдажаш магад гэжэ найдамаар байгаа һэн.
Эрхүүдэ 2018 оной июлиин 5-8-да Бүгэдэ буряадай олон улсын “Алтаргана” наадамай болоходонь, “нам дуун”, «зугаа дуун», «шаргын дуун», “архиин дуун” гээд баруун буряадуудай арадай дуунууд зэдэлхэ байха гэжэ һананаб.
Агын тойрогто урдандаа можо дуун гэжэ арадай дуу дууладаг дуушадай тэмсээн болодог байһан юм. Жэлэй нэгэ дахин намарай сагта, баян тарган үедэ болодог һэн. Арад зон можо дуунда олоороо суглардаг байһан. Арадай дуун хаанаһаа эхилнэб? Хэн бэ даа бэлигтэй нэгэн дуунай үгэ зохёогоод, аянгада тааруулаад дуулахадань, арад зон гоёшообол, саашань дуулалдаһаар, дуун тарадаг байгаа. Хаанаб даа ямар ушар болоноб, хаана түрэ найр болоноб, дуун гээшэ арад зоной гүн сэдьхэлһээ мүндэлһэн ирагуу зохёол болоно. Хэн эгээн гоёор, хүнүүдэй уяршатар дууланаб? Хэн сэдьхэлэй доһолшотор хангюурданаб? Ходо дуулагдажа байдаг дуу дуулана гү, али урданай, хүнүүдэй соносоогүй дуу дуулана гү, арад зон шүүжэ мэдэдэг,  шэлэдэг байһан юм.
Можо дуунда дуушад шалгар шалгарһаар, һүүлэй һүүлдэ хоёр хүн үлэдэг байһан. Можо дуунай тэмсээе хараһан хүн иигэжэ хөөрөө бэлэй: “Манай Ушарбай нютагта Митэбэй Дулмажаб гэжэ аргагүй гоёор дууладаг суутай дуушан байһан юм. Дуунай аянга гоёор угалзатуулан гаргадаг, нугалбари, хэлбэрииень алдангүй шадамараар дууладаг байһан.  Хойто Агаһаа Иван Сада гэжэ хүн гоё хоолойтой, сэбэр сэмсэгэр хүн гунигтай дуу дуулаа һаа, хүнүүдэй уйлашатар дууладаг, хүхюутэй дуу дуулаа һаань, хүнүүдэй сэдьхэл баяраар халижа байдаг һэн гээд тэрэ үеын хүн зон дурсаһан байдаг.
Нэгэтэ Мухар Хүндыдэ (мүнөө Могойто) можо дуун болоходонь, эдэ хоёр суута дуушад ана-мана дуулалдаа һэн ха. Хэнииень эрхим гэжэ шэлэхэнь бэрхэтэй байгаа. Урилдаанай гуримаар дуу андалдана гээшэ ааб даа, нүгөөдынгөө дуулаһан дуу дабтахагүй, арадай дуунуудые ээжэлээд дуулажал байха ёһотой байгаа. Иван Сада дуушан дуулаха дуугаа бултыень дуулаад, саашань үргэлжэлүүлхэ гэхэдээ, дуу һанажа ядажа байхадань, Митэбэй Дулмажаб дуушан хэдэн дуу дуулажал байгаа һэн ха. Тэрэ “зай, мүнөөдэр би шамайе одоол диилээб” гэжэ хэлээд, Иван Садын мүрыень тоншоод, толгойгоо дээрэ үргөөд ябашоо һэн гээд нютагай зон хөөрэлдэдэг байһан юм. Багша Иван Сада гэдэг хүн тэрэ сагтаа алдар суутай дуушан байһан юм. Тэрэнэй дуулахые шагнахаа Бооржо Дагуурһаа, Шиилхэ Ононһоо, Ага Үлэнгэһээ мори тэргээр хүнүүд ерэдэг байһан. Тэрэ үедэ можо дуун болохонь гэжэ яагаад мэдэдэг байгаа гээшэб гайхалтай! 
Агын дүүмэдэ улад зон соо алдар суутай Миишхын Цыденжаб гэжэ хүн суурагар үндэр бэетэй, сэбэр сэмсэгэр шарайтай, гоёор дуу дууладаг эрэ хүн залуу басагад бэреэдэй дура татадаг байһан ха. Яахадаа Миишхын Цыденжабта эхэнэрнүүд дурладаг байгаа юм бэ, бү мэдэе.
Догой, Могойто дээхэнүүрээ
Добол үгы, арюухан,
Долоон хоногой доёмхо,
Дохолон Миишхын Цыденжабхан.
“Доёмхо” гэһэн үгэ тайлбарилхада, «...долоон хоног ерээгүйш, үритэйш, хэзээ ерэхэбши” гэһэн удхатайгаар   хүлеэһэн эхэнэрэй дуулаһан дуун.
Хадамда гараһан басаганай сар унаад, Хойто-Агада байдаг түрхэмдөө айшалжа ошожо ябатараа дуулаһан дуун ехэ һонин. Энэ ушар тухай улаалзай хүбдүүдэй омогой Эрдэниин Бата-Жаргал Махайн Дара хүгшэн эжынгээ хөөрэһэниие намда дамжуулаа һэн. Дара басаган аба эжын баалалтаар хадамда гараһан байгаа гү, али ондоо  ушараар  хүнэй һамган аад, иигэжэ дуулаһан байгаа:
Хамгалияа өөдэ харахадам,
Харалтай һайханаар харагдана даа.
Жэбхээһэеэ өөдэ харахадам,
Жэгдэнхэн Очир ябана аа гү?
Шэнэхээнэй буряад, Хитадай арадай дуушан Айлтагүйн Нумаа абгайн дуулахые шагнахада, ямар гоё гээшэб! Арадай дуун тухай хэдэн ном хэблүүлһэн гэжэ мэдэнэбди. Ном тухайгаа хөөрэхэдөө, тэрэ иигэжэ хэлээ бэлэй: “1874 ондо түрэһэн хүгшэн эжымни 15-ай басаган, Байгал далайһаа уһа удхаад ябахадаа дууладаг һэнби гээд “Байгал далай” гэжэ дуу намда заагаа һэн”.
Тэрэ сагта бодонгууд угай зон Байгал далайн эрьеэр байһан байгаа болоно.
Баруунһаа зүүнһээ һалтилнал, һалтилнал ха гээ,
Байгалхан далаймнай долдилнол, долдилнол ха гээ.
Басагадһаа намайе захюулнал, захюулнал ха гээ,
Бараанхан зүрхэмни догдогонол, догдогонол ха гээ.
Ямар һонирхомоор үгэтэй, ямар ирагуу гоё аянгатай дуун гээшэб! Нумаа абгайн дуулахада, шагнажал, шагнажал байхаар байдаг.
Эртэ урда сагһаа буряад-монгол арад түмэн айрагаа бүлэжэ, тогоогоо нэрээд, тогооной архи буйлуулдаг байһан гээшэ. Нэрэмэл архияа хүхүүртын дээжэ, хатан харын дээжэ гэжэ хүндэлэн нэрлэдэг, дээжыень орон дэлхэйдээ, обоо ууладаа, тэнгэри бурхадтаа үргэдэг заншалтай байһан
буряад арад зон гээшэбди.
Бүгэдэ буряадай “Алтаргана” наадамай үедэ арадай дуунуудай гоё һайханиие дуушад субад эрдэни мэтээр ялалзуулха байха гэжэ найдамаар.  Арадай дуунууд түүхын  гүн  сооһоо мүндэлһэн гайхамшаг баялигнай гээшэ! 2018 он.
ЖЖЖЖЖЖЖЖЖЖЖЖЖ

“АЛТАРГАНА-2018” НААДАМ АНГАРЫН ЭРЬЕДЭ
Бүгэдэ буряадуудай “Алтаргана-2018” наадамай түрүүшын үдэр, июлиин 5-да “Байгалай үмэнын үндэһэн соёлой гайхамшаг” гэһэн сэдэбээр уласхоорондын эрдэм-шэнжэлгын хуралдаан Эрхүү хотодо болобо. Байгал далайн уһа сэбэр байлгахын арга хэмжээнүүд тухай, оюун ухаанай дээжэ, соелой баялиг тухай, аяншалагшадые угтан абахын түсэбүүд, арадай үндэһэн наадануудые хүгжөөлгэ болон бусад хуралдаанай шухала асуудалнууд байгаа.
Тэнгэриин үндэрһөө доошоо Байгал шадарай газар уһанай дэбисхэр шэртэн хараа бол, хада уулын, хангил хабсагайн хаяаһаа эхи абаһан Интэ, Эрхүү мүрэнүүдэй, Монголой тала дайдаһаа эхи абаһан Сэлэнгэ мүрэнэй долгилон урдаһан уһан арюухан Байгал далайдаа шудхан ороно. Байгал далайһаа Ангара мүрэн урдан гаража Енисейтэй ниилэжэ Хойто мүльһэн далайда уһаяа абаашана. Сүхэ, Хёлго, Онон, Шиилхэ мүрэнүүд наранай мандаха зүг тээшэ урдажа,  Номгон  далайда уһаяа шудхан абаашана.
Манай Байгалай үмэнэ газар уһамнай, аглаг дайдамнай, агаар нарамнай ямар гайхамшаг гоё гээшэб! Иимэ арюун нангин нютаг дэлхэй дээрэ бэшэ хаанаш байхагүй!
Буряад арадай дээдын ехэ дээжэ зэндэмэни гэжэ омогорхохо, бахархаха юумэн юун байнаб?
Эгээн түрүүн урайни урда сагһаа хадагалан абажа ерэһэн монгол хэлэ бэшэг, арадай аман зохёол, модоор, мүнгөөр, түмэрөөр дархалха уран урлаг, нүүдэлшэ арадай малгайн оройһоо хүлэй ула хүрэтэр арһа шүрбэһээрээ хубсаһа оёод үмдэхэ, сагаан эдеэгээ буйлуулаад амасаха шадабари гэхэ мэтэ омогорхомоор гайхамшагууд олон ааб даа. Элдэб янзын сэдэбээр һонин-һонин элидхэлнүүдые  ородоор  хэлэхэдэнь, голхормоор байгаа һэн. Буряадаар элидхэхые хэншье хориногүй ха юм. Үндэһэн соёлоо, хэлэ бэшэгээ, ёһо заншалаа, үхибүүдээ хүмүүжүүлгын арадай зан заншалаа яажа һэргээхэб, яажа хойто үедөө дамжуулхаб гэһэн амин шухала асуудал урдамнай тобойжо байһан хэбээрээ.
Үбэр-Байгалай, Монголой, Буряадай, Усть-Ордын 70-аад түлөөлэгшэд элдэб сэдэбээр элидхэлнүүдые хэбэ. Элидхэлнүүдэй согсолбори ном болгожо хэблэгдээтэй,  хуралдаанда хабаадагшадта бэлэглэжэ байхадань, ехэ баярлаа бэлэйбди.
Бүгэдэ буряадуудай “Алтаргана” наадамай 2008 ондо Эрхүүдэ болоходо танилсаһан Үбэр-Монголой, Монгол Уласай, Усть-Ордын нүхэдөөрөө хани халуунаар уулзаабди.
“Алтарганын” нээлтэ дээрэ Буряад Уласай толгойлогшо Алексей Цыденов, Эрхүү можын амбан захирагша Сергей Левченко буряад маягаар оёотой самса үмэдөөд байхадань, нюдэндэ уринаар харагдаа һэн.
Буряад Уласай Арадай Хуралай Түрүүлэгшэ Цырен Доржиев «Алтарганын» наадамда сугларагшадые буряадаараа амаршалхадань, арад зон баяр баясхалантайгаар альгаа ташан дэмжэжэ байгаа һэн.
Сэдхүүлшэдэй “Алтан саг”, эрхим ном шэлэлгын, уран барималнуудай болон уран зурагай урилдаанууд Эрхүү хотын И.И.Молчанов-Сибирскиин нэрэмжэтэ номой санда боложо, үзэсхэлэндэ табяатай уран дархашуулай, уран зураашадай, уран нэхэгшэдэй ажалнуудые хараабди. Модоор һиилэжэ дархалдаг, мүнгэшэ нарин дархашуул, уран зураашад, гар урлалнуудые бүтээгшэд Үбэр-Байгалай хизаарай Агын Буряадай тойрогһоо 27 урашуул хабаадаһан байна. Үзэмжын эхин дээрэ буряад үндэһэн хубсаһанууд гоё һайханаараа хүнүүдэй анхарал татана. Жэлэй дүрбэн сагта буряадуудай үмдэдэг үндэһэн хубсаһа нарин нягтаар оёдог,  урда тээхи “Алтаргана” наадануудта оло дахин илалта туйлаһан Цыпелма Бальжинимаевагай асарһан буряад хубсаһануудые  хүнүүд һонирхон хаража, зүбшэн хэлсэжэ, уран гартанда асуудал табижа байхань харагдаа һэн.
Модоор һиилэжэ урлаһан Тантяана, Хонтоли дүү хүбүүдтэеэ һуужа байһан Бабжа Барас баатарай хүрэг уран модошо дархан Болот Дондоков бүтээгээ юм. Алиш хажууһаа харахада, баатарнууд нээрээһээ һуужа байһандал үзэгдэхэнь жэгтэй байгаа һэн. Түмэр дабтажа уран бүтээл байгуулагша Баир Ракшаев, үндэһэн маягтай гарай бэлэгүүдые бүтээһэн уран бүтээлшэд Александр Шагдуров, Ирина Рабданова, анхан ямараар ханзын нюур шэмэглэн шэрдэдэг байгааб, тон тиимээр буряад зурагай гуримаар бүтээһэн Зоригто Ешиев гэгшэдэй бүтээлнүүд онсо ондоохоноор харагдаба. Эрхүүгэй уран бүтээлшэд Любовь Бертакова, Юрий Ермолаев, Владислав Урбаханов, Атанова гэгшэдэй уранаар бүтээһэн ажалнуудые гоёшоогооб.
Бүгэдэ буряадуудай олон улсын "Алтаргана" наадам Эрхүү хотодо июлиин 5-8-да боложо үнгэрбэ. Алтарганаһаа Алтарганада соёл, уран урлиг, бэеын тамир бүхыдөө буряад гэһэн уламжалал һэргэжэ байна гэжэ һананаб. Буряад үндэһэн нааданууд: һээр шаалган, шагай наадан, шатар "Алтарганын" наадамда оруулагдаһаниинь ехэ һайшаалтай. Буряад хубсаһаа гоёжо үмдэһэн нютаг бүхэнэй хүн зониие харахада урмашамаар байгаа һэн.
Буряад нютаг орондоо, өөһэдынгөө газар уһан дээрэ ажаһуужа байгаа хадаа, үндэһэн уран оёдолоо һэргээжэ, буряад арадайнгаа һайхан хубсаһаа үмдөөд, долоон голтой, долоон зүрхэтэй болоод дорюун согтойгоор алхалаял, буряад угсаатан!
2018 он.